<section class="transcription">
        <p>Davidis Gorlaei Ultraiectini Exercitationes Philosophicae quibus universa fere discutitur Philosophia Theoretica.<br />
-</p>

<p>ET *Plurima ac praecipua Peripateticorum<br />
dogmata evertuntur.*</p>

<p>Post mortem auctoris editae cum gemino indice</p>

<p>Fabricando Fabri Fimus</p>

<p>In Bibliopolio Commeliniano sumptibus viduae Ioannis Comelini. 1620</p>

<p>[Table of contents and index are not transcribed]</p>

<p>\[1\]</p>

<p># Davidis Gorlaei Exercitationum Philosophicarum PRIMA</p>

<p>## Sectio 1. Quid sit Philosophia.</p>

<p>A contemplatione Philosophiae, nobis auspicandum est: neque enim deceret<br />
in &amp; sapientiae palaestris sese exercitantem, eius ideam animo non prius<br />
induisse. Quamobrem logicorum ductum sequentes, initium recte ducemus a<br />
definitione. Quod ut fiat vocis usum paucis cognoscamus, nempe cujus nam<br />
rei conceptus in mente figuretur audito Philosophiae nomine. Et enim qui<br />
hic latiorem aut angustiorem definitionem statuunt pro libito, non<br />
videntur ullo alio argumento commodius refutari posse. Quid igitur per<br />
Philosophiam denotari</p>

<p>\[2\]</p>

<p>solet. *Certe animi medicina: similitudo Dei: meditatio mortis: rerum<br />
divinarum humanarumque scientia*. Haec enim praecipua sunt eius encomia,<br />
quae in antiquorum scriptis passim occurrunt. Quorum tamen duo<br />
posteriora angustius naturam eius explicant, quam par est. Neque enim<br />
rerum divinarum humanarumque scientia comprehendit virtutum praxin: sed<br />
est tantum nuda entium cognitio. Neque itidem meditatio mortis<br />
consistit in rerum cognitione, sed in vitae bonae praxi. Id quod vult<br />
illud proverbium, vive hodie: ac si foret cras moriendum. Atque hanc ob<br />
causam per illud dictum: Nosce te ipsum: totam Philosophiam explicari<br />
crediderunt multi. Ergo conjunctim praestant haec duo, quod singulatim<br />
nequeunt. At illa priora plenius rem explicant. Nam si animae est<br />
medicina (est autem talis veteribus) utique eius imperfectiones &amp; morbos<br />
curabit, ignorantiam tollet ex intellectu, pravitatem demet voluntati,<br />
totamque animam reddet perfectiorem; sicuti a medicamentis aegrotum<br />
corpus restituitur priori sanitati.</p>

<p>\[3\]</p>

<p>Atque eo sensu similitudo Dei videtur nuncupata. Sicut enim Deus est<br />
summum bonum, cujus felicitas consistit in cognitione sui &amp; amore: ita<br />
per Philosophiam nos Deo similes effici veteres putarunt: Utpote qui<br />
partim per contemplationem divinitatis, &amp; eius effectorum, partim per<br />
eius amorem; &amp; vitae cum recta ratione conformitatem, quasi propius ad<br />
summum bonum accedere videremur. Haec quamvis homo christianus non<br />
debeat Philosophiae attribuere, tamen ex iis perspicitur quem finem<br />
Philosophie veteres proposuerunt: nempe quandam animae, non<br />
corporis, perfectionem: eam tamen, quae in hac vita obtineri<br />
possit. Ex quibus palam est, quibus disciplinis nomen Philosophiae<br />
impartitum sit. Quod ad huc clarius elucescet: si quibus appellatio<br />
Philosophi competat, prius indagetur. Hac enim via a concretis saepe<br />
provehimur in abstractorum perceptionem. Philosophos Cicero<br />
describit formosissimos esse si sint distortissimi: divites, si<br />
mendicissimissi: si servitutem serviant, reges: non</p>

<p>\[4\]</p>

<p>moveri gratia: nulli delicto ignoscere: nullius rei paenitere: nihil<br />
opinari: nulla, in re falli: sententiam mutare nunquam. Ut ita spretis<br />
mundi deliciis, corpus pro animae carcere habeant: vitam vivant<br />
honestam: affectus voluntati subjiciant: intellectum omnium rerum<br />
cognitione imbuant. *Quocirca* mechanici artifices nequaquam<br />
appellari possunt Philosophi, quaestum enim quaerunt artibus suis.<br />
Tum ad eas exercendas exterioribus utuntur corporis organis. Sic nec<br />
medici, nec jurisconsulti. Nam medicina non est de perfectione animae<br />
sed corporis. In jurisprudentia, aut varii casus, in dividendis bonis<br />
deciduntur, aut sua cuique agenti malum, poena statuitur. Illud nihil<br />
spectat ad Philosophum, qui opes mundanas omnino despicit. Multo minus<br />
hoc. Quum omnibus abrogatis legibus adhuc bene viveret: Faceret enim<br />
bonum virtutis amore, quae docetur in ethica! non formidine poenae, quae<br />
in jurisprudentia. Eodem modo &amp; Theologia excluditur: cum enim haec<br />
sit doctrina Beate vivendi in aeternum, nullo modo</p>

<p>\[5\]</p>

<p>potest Philosophiae pars dici, cujus totum finem assequimur in hac vita.</p>

<p>Grammaticum vero aut rhetorem nullus priscorum Philosophi nomine dignum<br />
censuit. Imo non nulli etiam per integrum quinquennium studioso<br />
Philosophiae putarunt silentium agendum esse. Ut ita, quamvis hae artes<br />
ab anima exerceantur, tamen a lingua &amp; voce exteriore quum dependeant,<br />
nihil facere ad animae perfectionem existimandum sit. Hoc igitur modo<br />
distinguntur inter se concreta haec. Quare &amp; abstracta horum<br />
concretorum; quae eorum imitantur naturam. Propterea non exigui<br />
laboris est definitionem invenire, quae sit aequalis ambitus hic cum<br />
definito: videtur tamen haec talis, si quae alia: *Philosophia est<br />
doctrina de perfectione anima humanae in hac vita*. In hac finis dicitur<br />
docere perfectionem: genus autem doctrina, non vero ars vel<br />
scientia. Quum enim habeat quasdam partes, quae sunt scientiae, nec<br />
per hanc nec per illam debuit definiri: sed per illud, quod utrique<br />
commune omnibus competeret partibus. Id autem est doctrina.</p>

<p>\[6\]</p>

<p>## Sectio 2. De animae perfectione.</p>

<p>Sed de illa animae perfectione paulo latius est agendum.</p>

<p>Quod ut fiat videamus prius, quae nunc fit imperfectio.</p>

<p>Est autem duplex: intellectus una, altera voluntatis.</p>

<p>Huius sita est in facili aberratione: illius in difficultate assequendi<br />
veritatem. Difficultas haec duplex est: prioris causa est, ignorantia<br />
rei intelligendae: non enim semper intellectus rem ita concipit, sicut<br />
se habet. Causa huius non est una: nimia rei perfectio; ut Dei: nimia<br />
imperfectio, ut actionum, loci, temporis: nimia magnitudo, ut terrae:<br />
nimia parvitas ut atomi: nimia distantia, ut caeli: natura aut plane<br />
in sensilis; ut angeli: aut saltem aegre sensilis, ut aeris alique plura<br />
impedimenta. Quae omnia nonnumquam conjunctum, aliquando singulatim</p>

<p>\[7\]</p>

<p>apprehensioni sui difficultatem pariunt. Idcirco multum a scholasticis<br />
disputatur, utri hanc difficultatem acceptam ferre debeamus, rebusne an<br />
intellectui? Dicam paucis quid hic sentiam. Et illis &amp; huic pro diversa<br />
consideratione.</p>

<p>Si namque ea foret omnium rerum natura, qua sentiri posset, intellectus<br />
eas facile comprehenderet. Nam cum plurimarum sit aut plane insensilis,<br />
aut saltem aegre sensilis, merito rebus, asscribitur hac consideratione.<br />
At alia intellectui. Si enim hic tantae perfectionis foret, quantae<br />
divinus, etiam ea, quae sentiri nequeunt, caperet. At nunc ex sensibus<br />
habet primordia sua intellectionis. Quare hoc modo intellectui accepta<br />
ferri potest prior difficultas. Posteriorem vero peperit ignorantia modi<br />
intellectionis nostrae. Quum enim omnia mens per notiones apprehendat, &amp;<br />
una notio non totum illud exprimat, quod in re est, plures requiruntur<br />
ut illud exprimatur, quarum</p>

<p>\[8\]</p>

<p>unaquaeque aut causam, aut effectum, aut subjectum, aut adjunctum, aut<br />
aliquam aliam rei ad alia habitudinem designat. Tum nec ex unaquaque<br />
notione sola aliquid potest cognosci, sed plures inter se disponendae<br />
sunt ut aliquid esse, vel non esse statuatur. Qua propter haec<br />
difficultas oritur, ex ignoratis hisce quatuor. Primo quod<br />
requirantur notiones ad exprimendam totam rem, quid unaquaeque, &amp; qualis<br />
sit, quid rei designet: Secundo, quae notiones disponendae sint,<br />
quot &amp; quomodo, ut statuatur aliquid esse vel non esse, ac quo deinde<br />
modo haec dispositio judicanda sit an cum re conveniat nec ne.<br />
Tertio ex quibus notionibus, &amp; quot, &amp; quomodo in cognitionem<br />
perveniri possit eius, quod est dubium. Quarto quibus res primum<br />
debeat declarari, quibus deinde, quibus ultimo, ut tanto facilius<br />
intelligatur &amp; memoriae mandetur. Atque hanc posteriorem difficultatem<br />
asscribimus soli intellectui. Ex quibus omnibus ita explicatis<br />
intelligitur quae sit animae perfectio. Nam quotuplex haec animae<br />
imperfectio, totuplex ei opponitur perfectio</p>

<p>\[9\]</p>

<p>quae in Philosophia explicatur. Perfectio voluntatis in ethica, nimirum<br />
quae sit recta ratio, quae voluntatis cum ea conformitas, quomodo<br />
vivatur bene. At intellectus perfectio in reliqua Philosophia. Illa,<br />
quae priori opponitur difficultati, in mathesi &amp; theoretica Philosophia:<br />
quae posteriori in sola logica. Atque hinc huius tota constitutio est<br />
derivanda de quo nos alibi maiora &amp; plura.</p>

<p>## Sectio 3. De Philosophia Distributione</p>

<p>His ita constitutis non multum laboris requirit Philosophiae<br />
distributio. Quotuplex enim hac perfectio, totuplex &amp; doctrina de hac<br />
perfectione. Qua propter cum illa animae competat ratione facultatum, &amp;<br />
hae tantum sint due, duplex quoque erit Philosophia: aut de perfectione<br />
intellectus, aut voluntatis. Cui distributioni criiptice immixtae sunt<br />
definitiones partium distributarum.</p>

<p>\[10\]</p>

<p>Quare &amp; prior Philosophiae pars aut de illa aut de hac.</p>

<p>Intellectus perfectio rursus duplex est, practica &amp; Theoretica: Illa<br />
dividitur in logicam &amp; mathematicam.</p>

<p>Neque hic ulla refutatione indigent, qui logicam Philosophiae partem<br />
esse negant: quum omnes illorum rationes nitantur prava logices<br />
constitutione, perversis Philosophiae definitione &amp; attributis. Caeterum<br />
quia mathematicam inter Philosophiae practicae partes recensemus contra<br />
morem vulgarem, demus oportet &amp; rationem huius. Mathematica ars est:<br />
non scientia. Quare practice intellectum perficit: quod apparet ex<br />
collatione artis cum scientia.</p>

<p>Utraque constat ex praeceptis catholicis, nec aliter haec considerat<br />
objectum suum, quam illa: quia utriusque finis idem est, nempe scire.<br />
Differentia vero inter illas oritur; quia scientia non habet alium<br />
finem quam scire, quod est noetica cognitio: at ars habet ulteriorem<br />
adhuc alium finem, scilicet</p>

<p>\[11\]</p>

<p>dianoeticam cognitionem sive discursum. Exemplis hoc est<br />
declarandum. Sic ph\[y\]sica definit hominem animal rationale, non ut ex<br />
eo naturam singularis hominis intelligam, sed ut tantum universalis. At<br />
logica definit causam esse, cujus vi res est, ut per illud quamlibet<br />
particularem causam apprehendam, non ut sistat meam cognitionem nuda<br />
illa universalis causa. Atque ita praeceptum artis in hac deductione<br />
est propositio cujus vi res est, illud est causa. Assumtio est praecepti<br />
ad exempla applicatio: huius vi res est. Sequitur conclusio quam ut<br />
scirem, dabatur hoc praeceptum: ergo hoc est causa. In his situm est<br />
fundamentum diversitatis inter artem &amp; scientiam. Etenim hine triplex<br />
oritur ars, pro ut illud, quod deducitur triplex est.</p>

<p>Illud enim aut tantum intelligitur; uti apparet ex hoc exemplo<br />
causae: aut agitur, sicut in rhetorica docetur accurata<br />
pronunciatio</p>

<p>\[12\]</p>

<p>in genere, ut haec &amp; illa recte eo modo instituantur: aut<br />
efficitur: quemadmodum in logica declaratur in genere syllogismus,<br />
ut hic &amp; ille recte efficiatur. Qua propter math\[e\]matica recte<br />
vocatur ars. Praeceptorum namque finis est deductio! quia ex universali<br />
data regula, quamlibet particularem quantitatem depraehendit.</p>

<p>3\. In Philosophia Theoretica omne ens pertractandum est, tam in genere<br />
quam in specie. Qua propter a nobis definitur: *entis scientia*! hic<br />
quaeri potest, quum entis multae sint affectiones ut unum, verum,<br />
bonum; quae enti competunt quatenus est ens, ad quam scientiam illae<br />
pertineant: hoc paucis aperiam. Theoretica Philosophia una est,<br />
scientia, cujus non sunt species, Theosophia, angelographia, physica,<br />
sed partes. Quare cum ens in toto suo ambitu consideratum fit,<br />
obiectum totius (est autem, quia in definitione ponitur) ibidem quoque<br />
entis pertractabuntur affectiones. Neque enim proprium adjunctum alius<br />
est disciplinae, quam eius subjecti. Propterea &amp; ens &amp; omnes eius<br />
proprietates pertractandae</p>

<p>\[13\]</p>

<p>sunt, antequam Philosophia Theoretica, dividatur. Nam generalia<br />
generaliter tractari volunt logici. Ille autem generalis tractatus non<br />
vendicat peculiare sibi nomen, neque dici potest metaphysica, sed<br />
etiam ante metaphysicam instituendus est, Potest interim prima aut<br />
universalis appellari Philosophia eo quod primum sortiatur locum aut<br />
universalissimum tractet.</p>

<p>4\. Post horum universalium tractationem, &amp; ens in species, &amp; eius<br />
tractatio in totidem partes distinguenda est. Sic enim vulgo dicitur,<br />
unamquamque scientiam secari, sicut res tractata. Sed quas in species<br />
dividetur ens? an vulgari modo in substantiam &amp; accidens? nequaquam.<br />
Nam peripateticorum accidentia non omnia nobis sunt entia, sed entium<br />
modis &amp; quae entia sunt, scilicet lumen, calor, frigus &amp;c. non<br />
accidentis sed physicae naturae sunt species. Nos ergo distinguimus ens<br />
in creatorem &amp; creaturam. Ille est deus eiusque scientia Theosophia.<br />
Quam inter &amp; Theologiam aliquod ponimus discrimen:</p>

<p>\[14\]</p>

<p>haec enim, cum doctrina sit beate vivendi in aeternum, agit de fide &amp;<br />
fidei actionibus, quae media sunt ad illam finem. Verum Theosophia de<br />
Dei natura &amp; eius attributis. Propterea Philosophiae pars est, cujus<br />
hoc munus; contemplari cujus que entis naturam, tam in genere quam in<br />
specie. Neque tamen haec doctrina e sola ratione naturali depromenda<br />
est, sed etiam ex sacris literis. Cum enim perfectum comprehendat<br />
imperfectum, &amp; haec quoque revelata de Deo perfectior doctrina<br />
continebit imperfectiorem naturalem. Ut ita toto errent caelo qui<br />
duplicem statuunt theologiam, naturalem unam, revelatam alteram: quasi<br />
alia foret hac quam illa. Quum nulla inter eas dissensio, nullum<br />
discrimen: nisi quod haec illam longe superat perfectione. Tanto minus<br />
illi audiendi sunt, qui aliquid theologice verum, Philosophice falsum<br />
esse putant. Caeterum de naturali loquor Theosophia, quae solidis<br />
nititur fundamentis non autem que ex som\[n\]iis peripateticis est<br />
conferta.</p>

<p>\[15\]</p>

<p>Post explicatam Theosophiam, de creatura agendum est, eaque in genere<br />
cum suis affectionibus explicanda: deinde autem in Angelum &amp; naturam<br />
dividenda. Illius scientia Angelographia: hujus Physica dicitur.<br />
Ut ita errent qui ad solam Physicam referunt utramque creaturae speciem,<br />
sicut &amp; qui deum. Sunt enim scientiae dividendae, sicut dividitur res<br />
in iis tractata. Tum hoc ipsum pugnat cum ipso Physices nomine; quod a<br />
natura dictum est. Sic namque deus &amp; Angelus res Physica forent, nihil<br />
foret supra naturam, ne ipsa quidem SS. Trinitas: sed omnia forent<br />
naturalia.</p>

<p>Sic ergo prior haec Philosophiae pars informanda est: quam sequitur<br />
altera de voluntatis perfectione; quia voluntas intellectu natura est<br />
posterior. Dicitur autem Ethica; eo quod doceat bonos mores. Unde &amp; a<br />
nobis definitur: ars bene vivendi. Agit enim de recta ratione, quae per<br />
Decalogum plenissime exprimitur. Quocirca non est e nugis Aristoteslis<br />
describenda; sed e sacris Litteris. Et</p>

<p>\[16\]</p>

<p>ipsa lex, seu decalogus huc pertinet: quandoquidem secundum legem recte<br />
vivitur. Interim specialior quidam usus Ethices occurrit in<br />
Oeconomicis, &amp; Politicis.</p>

<p>## Sectio 4. De Metaphysica Peripatetica.</p>

<p>In hac Philosophiae distributione non habetur Peripateticorum<br />
Metaphysica. Neque enim est disciplina per se una: sed in ea confusa<br />
jacent omnia illa, quae ad alias disciplinas quidem pertinent, sed a<br />
Peripateticis ad illas non referuntur.</p>

<p>Nos volumus ut unicuique suum tribuatur. Idcirco tractatum de ente in<br />
genere posuimus debito loco. Reliqua suis quaeque reddantur disciplinis:<br />
Deus, Angeli, accidentia, Theosophiae, Angelographiae, Physicae. &lt;!-- new section: cause and effect do not need to be included in the division of being --&gt;Sed<br />
illae relatae affectiones, ut caussa, effectum, subjectum adjunctum,<br />
signum, signatum, totum, pars, idem, diversum, par, impar, simile,<br />
dissimile uni soli Logicae.</p>

<p>\[17\]</p>

<p>Id quod nervose satis demonstrabimus. Demonstrationibus haec<br />
substernimus fundamenta. Non est in scientia tractandum, quod ejus<br />
objecto per se non competit, non enim est scientiae homogeneum, quod<br />
ejus objecto adaequato est heterogeneum. Deinde hoc? unumquodque<br />
scientiae praeceptum debet esse axioma necessarium. Quin ex hoc<br />
axiomate: distributionis partes inter se dissentire debent: idem<br />
ostendam. Caussa, effectum, &amp; reliqua illa non esse enti<br />
essentialia (id enim est adaequatum Metaphysices objectum) nemini<br />
dubium esse potest, qui ea aliquando ab ente separari posse, &amp; separata<br />
fuisse novit. Nam ante conditum mundum Deus erat, ens erat enim<br />
idem, qui adhuc est: non tamen erat caussa vel effectum. Neque<br />
enim idem sui ipsius caussa est: &amp; ante conditum mundum nihil erat<br />
praeter Deum. Conditis vero creaturis demum caussa esse c\[o\]epit, &amp;<br />
illae effecta ejus. Quare esse caussam vel effectum non competit enti,<br />
qua existit; sed qua</p>

<p>\[18\]</p>

<p>alia ei coexistunt: quae coexistentia, cum enti sit accidentaria, ab<br />
ipso separabilis; nec eae affectiones ex ea ortae ei essentiales esse<br />
possunt, sed per accidens competunt. Id quod ex natura relatorum liquet<br />
quorum esse quum totum sit ad aliud referri, necessario requirunt<br />
multitudinem. Haec vero entis est oppositum: quia unitatis est<br />
contrarium; quae idem est quod entitas. Quare quum hae affectiones sint<br />
relata, ex multitudine, quoque trahunt originem, &amp; sic porro enti sunt<br />
accidentariae. Quin &amp; ab ipsis creaturis separari possunt. Nulla enim<br />
est, quae non possit non esse caussa.</p>

<p>Quod vero necessario sit effectum, id ex peculiari ratione habet?<br />
Neque competit ei, qua ens est, sed qua hoc ens, scilicet<br />
creatum. Ex quibus quoque concluditur secundum hoc: non esse axioma<br />
necessarium: ens est caussa vel effectum. Non enim hoc consequens<br />
necessario competit antecedenti: quia ab eo separari posse, &amp; separatum<br />
fuisse jam demonstratum est. At ego e logices didici: axioma<br />
necessarium semper</p>

<p>\[19\]</p>

<p>verum, nec falsum esse posse. Videamus promissum tertium. Partes hujus<br />
distributionis inter se non dissentiunt: quia idem simul potest esse &amp;<br />
caussa &amp; effectum: quamvis non ejusdem. Caeterum haec limitatio nequit<br />
distributioni addi. Quum enim ens, ut genus generalissimum, in ea<br />
dividatur, nequit per aliud limitari, cujus aut caussa dicitur, aut<br />
effectum: quia nihil in rerum natura, quod sub ipso ente non<br />
comprehendatur.&lt;!-- new section starts here --&gt; Caeterum si haec relata genera non sunt idem cum ente,<br />
quo modo vere de eo praedicantur? Illud paucis explicandum est:<br />
Denominationes&lt;!-- first occurrence of the term &#39;denominatio&#39; --&gt; multae praedicantur de rebus, &amp; apprehenduntur,<br />
tanquam reale quid in iis ponerent quamvis nihil ponant. Ita paries<br />
hic dicitur dexter; quia mihi esta dextra. At si me convertam fiet<br />
sinister, qui erat dexter. Nulla tamen in pariete fiet mutatio, quae<br />
fieret, si aliquid reale in illo poneret haec denominatio. Eodem modo &amp;<br />
Deus, caussa mundi dicitur ab actione, qua effecit illam. Interim esse<br />
caussam, nihilo magis aliquid reale in Deo ponit,</p>

<p>\[20\]</p>

<p>quam esse dextrum in pariete. Sed est tantum denominatio mentis<br />
explicantis, quo se modo Deus habeat ad res alias. Unde plane alia ratio<br />
est, quoad hoc, unum, verum, bonum. Haec enim aliquid internum enti, &amp;<br />
ab ipso inseparabile significant, quod per entis conceptum non<br />
representatur: non vero extrinsecam designant habitudinem uti haec<br />
relata genera. Quare evidentissime ex iis deducitur: non esse de hisce<br />
relatis generibus agendum in Meta\[p\]ysica. Videamus nunc porro, quo<br />
jure de Deo, Angelis, accidentibus agant in Metaphysica. Nullo sane. Nam<br />
si haec universalis est scientia (est autem talis illis) quomodo ad eam<br />
pertinebunt particularia haec: Deus, Angelus, accidentia? Si illud solum<br />
in ea tractandum, quod sine materia conceptu potest intelligi, quomodo<br />
de actu &amp; potentia, de quibusdam corporeis accidentibus, quantitate &amp;<br />
tactilibus qualitatibus, de ipsa denique materia ut caussa, agunt in<br />
eadem? An materia intelligi potest, sine conceptu materiae? An<br />
substantia potest in immateriatam</p>

<p>\[21\]</p>

<p>seu spiritualem, &amp; materiatam seu corporeram dividi sive ullo<br />
conceptu materiatae substantiae? Illi substantiam in Metaphysica<br />
definiunt: definitam in spiritualem &amp; corpoream dividunt: spiritualem in<br />
eadem tractant disciplina, in qua ejus genus corpoream ad Physicam<br />
amandant. Cur fruitur hoc beneficio spiritualis substantia magis, quam<br />
illa altera? Aut quid commisit misera illa corporea, ut debuerit in<br />
exilium mitti, nec in materno solo pedem figere ipsi licuerit? Tanta vis<br />
est materiae primae, ut, quae alibi est pura potentia hic tamen actu hoc<br />
effecerit. Sed bene sese res habet: substantiam corpoream esse quoque<br />
immateriatam suo nos ostendemus loco. Sed illud nunc solum<br />
q\[u\]aerimus: quae illa sit disciplinarum methodus: genus definiri,<br />
distribui, unam speciem in eadem tractari disciplina cum suo genere,<br />
alteram non tractari; quum tamen aeque in distributione recenseatur<br />
utraque? Aut ex qua Logica illam didicerint? Si modo illam didicerint, &amp;<br />
non potius habeant a natura sibi inditam.</p>

<p>\[22\]</p>

<p># EXERCITATIO SECUNDA. DE ENTE</p>

<p>## Sectio 1. De ente reali, rationis, per accidens, modali, &amp; denominationibus.</p>

<p>Quoniam Theoreticae Philosophiae exercitationes hae destinatae sunt,<br />
post illius indagationem exerceamus nos in contemplatione objecti.<br />
Illud autem est ens, sicut diximus. Caeterum hoc non uno modo<br />
sumitur. Nam praeter ens reale adhuc est, quod vocant rationis:<br />
tum &amp; ens per accidens, &amp; modi entis, qui dicuntur, ac<br />
denominationes quoque aliquid videntur esse. Videamus ergo singula<br />
quid sint.</p>

<p>*Ens reale est, cujus essentia per se existit.*</p>

<p>Quare neque ab intellectu fingitur; sed eo etiam non cogitante datur:<br />
neque tota ejus essentia est esse ad aliud, aut in alio, sed suam</p>

<p>\[23\]</p>

<p>[sibi propriam habet existentiam, per quam existit, non per<br />
alienam.] Sed *ens<br />
rationis est, quod ab intellectu esse fingitur.* Hoc etiam suam<br />
habet essentiam, per quam est id, quod est. Habet &amp; caussam<br />
efficientem hujus qualiscumque entitatis. Quum enim non semper eo sit<br />
modo, quo est, dum fingitur, neque perpetuo tale maneat; aliquid sit<br />
necesse est, a quo oriatur hac varietas. Illud est intellectus,<br />
neque enim unum ens rationis potest esse caussa alterius; quamvis fingi<br />
possit, ut caussa. Intellectus vero actio non potest terminari ad hoc<br />
fictum ens, tanquam ad terminum: realis enim effectio requirit terminum<br />
realem: sed ut ad termini producti objectum. Terminus vero est illa ipsa<br />
conceptuum inter se disposito. Nam hoc modo fit ens rationis: conceptus<br />
singuli mentis per sensus ad ipsam fuere delati, &amp; rerum sunt realium:<br />
ii inter se disponuntur, &amp; realiter conjuncti sunt, sed res per eos<br />
significata, si nuspiam extra sit, &amp; tamen esse significetur,<br />
haec est ens fictum.</p>

<p>Idcirco in definitione diximus: ipsum entis</p>

<p>\[24\]</p>

<p>esse fingi. Exempli gratia hoc proferam: conceptum asini mens ex<br />
sensibus habet. Sicut &amp; conceptum rei volantis: quod si hos jungat, per<br />
eos significabitur asinus volans, qui neque in mente est, neque<br />
extra eam uspiam. Ut vel hinc appareat vulgarem entis ficti<br />
definitionem: *habere tantum esse objective in intellectu*: non esse de<br />
meliore nota. Nam ista verba, *objective &amp; in*, videntur inter se<br />
pugnare. Quo enim modo id, quod objicitur alicui, potest in illo esse,<br />
cui objicitur? Est autem imago ejus in illo: sed res tamen habet extra<br />
suum esse aut reale, aut fictum. Simili morbo laborat vulgaris divisio<br />
in negationem, privationem, &amp; relationem. Sunt enim hae<br />
denominationes, non entia ficta. Non enim a mente esse<br />
finguntur: sed vel nullo cogitante revera dantur: quamvis non habeant<br />
propriam existentiam. Caeterum relinquamus hoc, &amp; pergamus ad ens per<br />
accidens. Ubi hoc est considerandum: non agi hic de ente, quod<br />
per accidens fit: nam &amp; hoc nonnunquam est ens per se, &amp; ejus caussa<br />
potius dicitur per accidens:</p>

<p>\[25\]</p>

<p>sed de eo, quod per accidens est, seu per aggregationem. Hoc<br />
autem proprie non est ens, sed entia: &amp; per accidens existit, quia<br />
ejus partes existunt. Est vero illud omne ens per aggregationem, quod ex<br />
pluribus entibus conflatum est. Sed varium est pro horum entium unione.<br />
Nonnunquam haec se invicem confuse contingunt; ut in acervo<br />
lapidum, aliquando ordine; ut in mundo: quandoque habent<br />
easdem qualitates, ut etiam ejusmodi unio sit inter illa; sicut<br />
inter hanc &amp; illam aquae guttam: sunt quoque, ubi unum est in alio<br />
intime, illudque penetrat, &amp; per illud agit; sicut anima in<br />
corpore. Quomodocumque plura entia inter se jungantur totum illud<br />
semper erit ens per aggregationem. Neque enim unio mutat rerum<br />
essentiam, ut ex duabus rebus possit fieri una res numero. Quae enim<br />
illae res semper manent duae: quamvis ita similes sibi invicem reddi<br />
possint, ut mens nullam inter eas norit ponere distinctionem, nisi<br />
numericam.</p>

<p>Quando</p>

<p>\[26\]</p>

<p>vero illud ens per accidens a mente concipitur ut totum, non est ens<br />
rationis: non enim a mente fingitur: sed est idem, quod multa entia<br />
inter se unita, &amp; eo modo concipitur a mente: nempe ut non distinctum<br />
ab omnibus suis partibus ita collectis. Quodsi mens illud concipiat ut<br />
ens unum numero distinctum a suis partibus, non erit idem, quod omnia<br />
illa entia realia simul sed ens rationis. Illud enim esse eo modo<br />
fingetur. Atque hoc modo manifestum fit, quo pacto ens per aggregationem non sit verum ens, &amp; tamen vere dicatur esse. Nempe quia idem<br />
est, quod omnia illa entia realia, quae simul unum neque fiunt sumpta ens fictum, neque unum reale; sed manent quod sunt, &amp; vere<br />
apprehenduntur esse multa entia muta. Mens autem imponit illi unitatem,<br />
quatenus est acervus unus; non ens unum. Quae unitas realis non est, sed<br />
ficta, quemadmodum &amp; acervus, ut ens conceptus, non est realis, sed<br />
fictus. Haec de ente per accidens. Modus est habitudo quaedam entis<br />
accidentaria, cujus totum esse est inhaerere</p>

<p>\[27\]</p>

<p>enti, eique extrinsecus accedere. Sic unio animae &amp; corporis est modus<br />
quidam utriusque. Differt enim ab utroque: quia potest separari. Neque<br />
etiam ens est. Alias haberet adhuc aliam unionem, qua utrique uniretur.<br />
Si enim foret ens, haberet propriam existentiam.</p>

<p>Illa ergo animae coexistenti jungeretur, &amp; uniretur per unionem: de qua<br />
idem quaereretur. Atque sic aut hoc confitendum est: unionem hanc non<br />
habere propriam aut essentiam aut existentiam, &amp; esse tantum entis<br />
modum: aut adhuc per aliam unionem rebus jungi in infinitum concedendum<br />
est. Differt autem modus entis ab ente rationis: quoniam hoc, intellectu<br />
non cogitante, non est. At etiamsi nemo intelligat animam corpori unitam<br />
esse, tamen hac unio nihilominus datur. Atque idem de reliquis modis<br />
statuendum est: nempe competere rebus per earum existentiam; non per sui<br />
intellectionem. Differt vero ab ente reali: quatenus hoc suam propriam<br />
habet &amp; essentiam &amp; existentiam. At modus hic in sese, prout ab ente</p>

<p>\[28\]</p>

<p>reali distinguitur, non habet ullum esse reale, sed hoc omne ei competit<br />
per illud ens, cujus est modus. Nam esse realem modum, est habere<br />
reale esse: verum non proprium, sed alienum, nec per se, sed per<br />
aliud: per cujus existentiam &amp; ille existit. Sic cerae figura,<br />
nempe longitudo, est modus quidam ejus. Haec ab ipsa distinguitur:<br />
quia potest separari: nempe si cera fiat rotunda. Interim ut distincta<br />
non habet ullum proprium esse: sed inhaeret tantum ipsi cerae, cui dum<br />
inhaeret, per existentiam ejus, &amp; partium ejus, scilicet quod ista in<br />
longum extensae sint, haec quoque existit longitudo; Praeterea ens<br />
reale habet essentiam absolutam, eamque ex se solo sibi competentem.<br />
At modus entis est illa ipsa habitudo, qua ens, cujus est, refertur<br />
aut ad locum, aut ad tempus, aut ad alia entia, qua ipsi coexistunt,<br />
quae habitudo in re subjecta mutari potest, quia haec mutari possunt, ad<br />
quae refertur. Est autem modus alius, qui enti competit ratione<br />
solius existentiae, alius, qui ratione essentiae, &amp; existentiae</p>

<p>\[29\]</p>

<p>utriusque simul. Nam quamvis hae sint eaedem, tamen ita ratione<br />
distingui possunt, ut ratio nostra uni aliquid tribuat, quod non alteri.<br />
Prior modus est, quo ipsa existentia existit aut in loco, aut in<br />
tempore, aut cum aliis entibus. Huc ergo pertinent quies, locatio,<br />
duratio, situs. Quorum postremus est unius entis ad aliud positio,<br />
pluriumque quasi coordinatio, &amp; inter se dispositio. Ad hunc ergo<br />
pertinent contactus, &amp; unio, &amp; ordo, &amp; qualibet unius rei ad aliam<br />
positio; item varia corporis figura, raritas, densitas, &amp; alia<br />
ejusmodi; quorum caussa est situs atomorum ad se invicem vel totius<br />
aggregati ad alia corpora. Huc quoque praedicamentum, quod vocant<br />
habere referendum est. Neque enim in homine vestito aliud aliquid,<br />
quam situs membrorum in vestibus, &amp; vestium circum corporis membra.<br />
Duratio est entis continuatio.</p>

<p>Sicut enim, ut sit linea continua nuspiam inter terminos requiritur<br />
interruptio: ita quoque ut sit duratio, requiritur</p>

<p>\[30\]</p>

<p>nunquam interruptio, nullum temporis intervallum inter terminos<br />
interjectum, in quo non sit. Quare haec definitio eadem est cum illa<br />
vulgari: duratio est entis in esse permansio: quamvis aliquo modo<br />
subtilior illa. Ad durationem duo pertinent modi. Unus, quo res<br />
existit hoc momento, non illo. Neque enim hoc fingitur, sed vere rei<br />
competit, &amp; ab ipsa separari potest: potest enim &amp; esse illo momento,<br />
non autem hoc. Alter modus est quod res per plura momenta duret<br />
interrupte. Neque enim haec duratio idem est, quod ipsa rei existentia,<br />
quoniam possunt separari. Nam in primo momento res habet existentiam:<br />
non tamen habet omnem suam durationem.</p>

<p>Tum &amp; duratio augeri minuique potest. Id essentiae nequit evenire. Quare<br />
\[duratio &amp; essentia\] distinguuntur modaliter: cujus distinctionis<br />
certissimum signum est hujusmodi non mutua separatio. Locatio est rei<br />
existentia in loco. Ad hanc itidem duplex pertinet modus. Unus<br />
est existentia in vario loco: nimirum quod res sit hic, non illic.</p>

<p>\[31\]</p>

<p>Neque enim hoc fingitur ab intellectu: neque idem est cum re; quia<br />
separari potest, &amp; separatur, quando res venit in alium locum. Alter<br />
in corporibus proprie non contingit. Nam quod corpus jam in longum sit<br />
extensum, jam in latum, id fit, quatenus atomi varium acquirunt locum.<br />
Nisi quis forte modum putet, quo atomi nonnunquam ita vertuntur, ut,<br />
quod erat versus superficiem rei, fiat versus centrum: quod tamen ob<br />
indivisibilitatem an iis contingat, dubitari potest.</p>

<p>Est autem hic alter modus, quando res in eodem loco est<br />
diversimode. Ideoque proprie reperitur in speciebus visibilibus,<br />
quatenus una eademque species nunc latioris ambitus est, nunc<br />
angustioris. Item in animabus, quatenus una anima, quae est in toto<br />
corpore, nunc in majore est, nunc in minore corpore. Quare non ad<br />
situm, sed huc pertinet rei simplicis figura: ad situm vero<br />
compositae. Quies est rei permansio in loco. Quae itidem modus est,<br />
quia re vera datur, &amp; tamen ita, ut a re separari possit.</p>

<p>Sed quod de his modis dixi, illud ad creaturas</p>

<p>\[32\]</p>

<p>restringendum est. Quae quum entia sint contingentia, &amp; hosce modos<br />
habent contingentes &amp; finitos: ideoque separabiles. At in Deo esse<br />
hosce modos non ita audacter affirmare possum. Sane quia ipse est<br />
infinitus tempore &amp; loco, hac ab ipso nequeunt separari. Ego autem, ubi<br />
nullum video distinctionis signum, non libenter pono distinctionem. Id<br />
vero in Deo nullum est, quia ibi nulla separabilitas.</p>

<p>Caeterum est adhuc alia quies: nempe cessatio ab actione. Hac<br />
competit enti ratione essentiae &amp; existentiae; sicut quoque actio<br />
&amp; passio. Actio qualis sit modus, vix liquet. Esse tamen modum<br />
entis, non autem ens in peculiari disputatione discutiendum est \[Ex<br />
9.i\]. Nunc quod ad rem praesentem satis est, paucis explicabimus.<br />
Actio est modus ille, quo se habet tota rei entitas, quando<br />
exercet suam efficaciam. Est autem quasi rei quaedam promotio, dum<br />
quasi vim quandam imprimit patienti. Hae enim descriptiones nobis<br />
usurpandae sunt; quia sensui notiores. Ita dum manus</p>

<p>\[33\]</p>

<p>mea projicit lapidem, illius datur actio. Et per hanc actionem movet<br />
lapidem, imo tum quoque, quando non contingit cum. Movet autem eum,<br />
quatenus ei vim quandam imprimit. Quid sit haec vis non ita potest<br />
explicari: quia non ita sensui est nota. Interim dari illam experimur.<br />
Nam &amp; lapis projectus, si quem contingat, suo motu similem ei vim<br />
imprimet, qua pro fortiore motu etiam in terram dejiciatur: Haec est vis<br />
quadam &amp; pondus, quod a sese non habet ille lapis. Si enim paulatim manu<br />
moveatur, non ita impellet alios. Inditur ergo haec ei vis a manu: manui<br />
inditur ab anima per nervos tanquam instrumenta. Atque ita haec vis est<br />
illa ipsa actio. Simili modo putandum est, similem quasi vim &amp;<br />
efficaciam rebus imprimi, quae fiunt, quod a nobis aliter comprehendi<br />
nequit. Ut ita actio sit modus quidam agentis. Hunc enim denominat. Tum<br />
&amp; aliqua datur diversitas ob actionem. Alio enim sese habet modo quando<br />
agit, ac quum quiesceret. Passio manifestius declarari potest quam<br />
actio. Est</p>

<p>\[34\]</p>

<p>autem triplex: aut fieri vel interire, aut recipere, aut moveri.</p>

<p>Quod fit, non aliter patitur, nisi quia esse incipit cum dependentia ab<br />
alio, per quod fit. Haec vero inceptio est proprie novitas illa<br />
existentiae: nempe quod res in eo momento primum existat, ante quod<br />
non extiterit. Hoc initium habere, &amp; incipere per alius actionem<br />
est proprie passio. Sic interire est passio, quatenus finis est<br />
existentiae: quatenus illa in ultimo momento est, &amp; post illud non<br />
diutius est. Imo nec hoc esse in primo, aut ultimo momento, est proprie<br />
passio: sed hoc incipere una cum primo momento, &amp; desinere una cum<br />
ultimo momento per alius actionem; est ipsum pati. Quod, quum a re<br />
possit separari, potest ejus quidam modus dici. Alia passio est<br />
receptio: quae proprie est unio cum eo quod per actionem in<br />
patiens introducitur. Haec unio prout incipit &amp; desinit, ad passionem<br />
refertur &amp; simili modo explicanda est, ac barbare unitio posset<br />
appellati. At ipsa unio in se considerata, ut iam facta, non est amplius<br />
passio</p>

<p>\[35\]</p>

<p>(neque enim diutius durat actio) sed ad situm pertinet. Motus<br />
localis non est idem, quod ipsa rei existentia in vario loco, quamvis<br />
hunc includat, sed est proprie migratio de loco ad locum, seu<br />
potius entis existentiae per varia loca continuus fluxus: qui fluxus<br />
rei motae est passio. Ex his omnibus deducitur modum esse entis<br />
quandam ad aliud habitudinem. Sive illud aliud sit ens, sive locus,<br />
aut tempus. Unde modi illi magis sunt reales, qui sunt habitudo entis<br />
ad ens, quam qui entis ad non ens, scilicet locum aut tempus. Ita enim<br />
locatio &amp; duratio minus reales sunt, quam actio, passio, &amp; situs.<br />
Atque hinc differt modus a denominatione. Haec enim non est ipsa<br />
habitudo, sed ab hac oritur: fit autem ab intellectu, quatenus ille<br />
rebus eam imponit. Neque tamen ab eo fingitur, sed quia ipsum posse<br />
denominari, &amp; denominare vere rebus competit citra fictionem<br />
intellectus, hinc ipsa quoque denominatio vere iis competere<br />
intelligitur. Ut quia nos honoramus Deum, ille dicitur honoratus: quod<br />
ipsum a mente nostra haud</p>

<p>\[36\]</p>

<p>fingitur (competit enim ei revera) neque tamen aut ens, aut modus<br />
aliquis realis est in ipso; sed tantum denominatio oritur aut e re<br />
aliqua, aut a modo rei, eoque vel ipsius rei denominatae, vel rei<br />
alterius. Id vero quod denominatur non solum est ens, sed etiam non ens.<br />
Sic enim nihil denominatur. Nam tempus aliud dicitur esse<br />
praesens, aliud praeteritum, aliud futurum. Locus est spatium illud<br />
imaginarium, quod vere dicitur fuisse ante conditum mundum, tum in eo<br />
aliud est *&tau;ὸ* hic, aliud *&tau;ὸ* illic. Neque aut haec aut horum<br />
distinctio fingitur ab intellectus; sed nullo etiam cogitante vere dari<br />
haec intelligimus, &amp; inter se esse distincta[.] Praeterea &amp; negationes,<br />
&amp; privationes vere &amp; rebus attribuimus, &amp; inter se distinguimus. Ut<br />
illi errare vel hinc intelligantur, qui eas ad ens rationis referunt.<br />
Quo ergo modo aut spatium hoc vere dici potest esse, si sit nihil, aut<br />
denominationes hisce non entibus nullo etiam cogitante vere competere<br />
intelliguntur? Huic interrogationi nos ita respondemus. Ipsum</p>

<p>\[37\]</p>

<p>denominare rei denominanti aut per se competit, aut per modum suum.<br />
Ipsum vero denominari nulli rei per se competit, sed vel per rem<br />
coexistentem vel per modum aut suum, aut illius rei. Unde ipsum<br />
denominari nihil ponit in re, quam denominat: nisi non-repugnantiam<br />
quandam ad denominandum. Est enim haec denominabilitas obiectiva quadam<br />
potentia denominativitatis. Quibus phrasibus in re tam perplexa liceat<br />
quaeso uti bona cum pace latinitatis. Inter istas conditiones una est:<br />
esse aliquid, quod non sit fictum. Unde &tau;ὸ nihil potest denominari: non<br />
vero aliud denominare. Nam denominatio non tam dicit, quid ipsa res<br />
denominata in se sit; quam quo modo illa alia res, a qua oritur,<br />
scilicet denominans, sese habeat ad illud, quod denominatur. Ab hac<br />
tamen regula excipio denominationes, quae a rei denominatae proprio modo<br />
oriuntur. Quum enim modus non habeat esse nisi in alios necesse est, ut<br />
quae denominatio dicat illud esse huius rei modum, eadem illa quoque<br />
ponat esse in re denominata,</p>

<p>\[38\]</p>

<p>cujus beneficio habere possit aliquem modum. Quare hoc pacto<br />
non ens denominari potest, &amp; quidem vere ac realiter, &amp; hae<br />
denominationes inter se distingui. Sic enim quod ego digito monstro,<br />
dico vel hic vel illic: quum alias, abeunte me, non magis illud sit<br />
dicendum &tau;ὸ hic, quam &tau;ὸ illic. Quod vero spatium illud ante mundum<br />
conditum fuisse dicitur vere, &amp; tamen ens non sit, id ita accipiendum<br />
est.</p>

<p>Axiomata affirmata, quatenus una eorum pars includit negationem,<br />
aequipollent negatis. Quum ergo hoc spatium ex suo conceptu sit inane &amp;<br />
vacuum, atque ita includat negationem cujusque realis entitatis in suo<br />
conceptu, vere ei tribuo esse. Sic vere dico: ante mundum conditum erat<br />
nihil. Aequipollet enim huic, ante conditum mundum non erat ulla res<br />
creata.</p>

<p>\[39\]</p>

<p>## Sectio 2. De essentia &amp; existentia.</p>

<p>Ex definitione entis realis: ens reale est cujus essentia per se<br />
existit: facile apparet, quod essentiam ab existentia re ipsa non<br />
distinguamus; sed ipsi essentiae tribuamus suam quoque existentiam haud<br />
ab ipsa distinctam, nisi sola ratione. Quum enim utriusque munera<br />
diversa videantur, per diversos quoque exprimimus conceptus has, quae in<br />
re idem sunt. Nam essentia dicitur, per quam ens est id, quod est, &amp; sub<br />
genere aut specie constituitur, atque ab omnibus aliis distinguitur.</p>

<p>Existentia vero est, qua res est actu extra nihil, &amp; distincta a non<br />
ente. Hae distinctiones, videntur quidem nobis diversae, quia termini, a<br />
quibus distinguuntur, diversi sunt: &amp; in re ipsa &amp; hae idem sunt, &amp;<br />
eadem est harum caussa. Quum enim universalia in singularibus non<br />
existant, sed ab iis vi intellectus abstrahantur, necessario<br />
consequitur,</p>

<p>\[40\]</p>

<p>per quod aliquid est hoc ens, per illud idem quoque esse ens. Per<br />
illud idem ergo &amp; a non ente distinguitur. Differt namque ens a non<br />
ente, quia illud entitatem habet, qua hoc caret. At essentiae munus est<br />
facere rem hoc ens. Ergo illa eadem rem quoque a nihil distinguit, &amp;<br />
existentiae munus praestat. Rursus ab existentia praestari quoque munus<br />
essentiae ex eo apparet: per existentiam, res fit actu extra nihil. Ergo<br />
&amp; ens, &amp; hoc ens: quia nulla dari universalia certo certius est.<br />
Caeterum quod nonnullis persuasit realem hic ponere distinctionem, illud<br />
facillime refutatur. Putarunt enim essentiam separari posse ab<br />
existentia, &amp; separatam fuisse ante conditas creaturas. Non enim hae tum<br />
existebant, &amp; tamen vere de iis praedicata essentialia dicebantur, quae<br />
adhuc dicuntur. Nam verum erat hoc axioma: homo est animal. Ad haec, res<br />
futura non existit, quando futura est. Eandem tamen suam videtur habere<br />
essentiam; cum sub eodem genere &amp; specie futura sit, sub quibus existit<br />
praesens.</p>

<p>\[41\]</p>

<p>Ad haec ita respondemus. Res dum adhuc futura est, nondum habet illud<br />
esse suum, quod habebit, quando praesens erit. Quare si consideretur,<br />
prout se habet dum futura est, nequit ejusdem esse generis ac speciei,<br />
quorum est, quando praesens. Dum enim futura est, non est. Atque ita<br />
inter unius rei esse in futuro, &amp; in praesenti datur negativa<br />
distinctio. At quando dicitur res futura, &amp; praesens ejusdem generis &amp;<br />
speciei, ejusdem quoque essentiae, nulla omnino inter illas potest<br />
intercedere distinctio. Neque enim futurum ita denotat, quo se habeat<br />
modo res, quando futura est: sed quo se habitura sit, quando praesens<br />
erit. Quare sic illud idem esse ut futurum comparatur ad se ipsum, ut ad<br />
praesens. Atque hoc pacto nullum potest esse discrimen inter esse<br />
futurum &amp; esse praesens: quia illud idem esse futurum est, quod postea<br />
erit praesens. Propterea res, quando futura est, non habet, sed habitura<br />
est eandem essentiam, quam habebit, quando praesens erit. Atque idem de<br />
praedicatis</p>

<p>\[42\]</p>

<p>essentialibus statuendum est. Sicut enim eadem res est in potentia, quae<br />
postea actu erit; ita illa praedicata sunt in potentia, quae de re in<br />
potentia praedicantur: quae eadem quando res actu erit, quoque de re<br />
praedicabuntur, prout erunt in actu. Sunt enim omnino idem cum re. Id<br />
ipsum palam est, quandoquidem &amp; hoc axioma semper verum fuit: homo est<br />
res existens. Verum esse non potuisset, si essentia separata fuit ab<br />
existentia. Solutio autem totius argumenti paucis verbis ita proponi<br />
potest. Res potest existere quolibet temporis momento: quia &amp; ejus<br />
essentia &amp; existentia sunt indifferentes tam ad hoc momentum, quam ad<br />
illud. Quare quicquid rei est essentiale, debet itidem omni tempori<br />
commune esse: quoniam quae sunt idem per omnia sunt idem, &amp; quod est<br />
rei essentiale; est quoque idem cum ea. Sed existere hoc momento<br />
potius, quam illo, est modus entis ab ipso separabilis: quemadmodum<br />
paulo ante dicebamus. Propterea axiomata, quorum consequens pars est<br />
verbum aliquid,</p>

<p>\[43\]</p>

<p>non omni tempore vera sunt: quia verba includunt in suo<br />
conceptu certum tempus, aut praesens, aut praeteritum, aut futurum.<br />
Quare ex eo, quod illa praedicata semper vera, non infertur<br />
existentiam ab essentia fuisse separatam: haec enim manet cum<br />
essentia: quae si in potentia est, &amp; haec quoque in potentia, si in<br />
actu, &amp; haec in actu: sed illum modum esse separatum: existere in hoc<br />
momento potius, quam in illo. Sane si adhuc mordicus tendant essentiam<br />
realem res habuisse, ante quam crearentur, quid quaeso fuit haec?<br />
Creatane, an increata? Increatam si dicas, essentias rerum aeternas<br />
statues, ingenerabiles quoque &amp; incorruptibiles. Non ergo hoc ipsum<br />
solius erit Dei, sed omnium creaturarum. Neque res, quando fient, a Deo<br />
ex nihilo producentur, sed ex hac essentia, neque in nihilum redigentur,<br />
sed in hanc essentiam. Quo ergo modo ens in creatum &amp; in increatum<br />
dividitur? Nam necesse est, ut essentia in toto adaquato sui conceptus<br />
includat caussas suas: Necesse est, ut habeat finem, cujus gratia sit.</p>

<p>\[44\]</p>

<p>Neque enim finis est tantum caussa existentiae, sed ipsius quoque<br />
essentiae. Ratio est, quia in hanc exercet suas caussalitates,<br />
limitationem, determinationem, perfectionem: quae essentiae attributa<br />
sunt. Quare &amp; essentia habet efficientem: quoniam cujus est finis, eius<br />
quoque est efficiens. Non ergo infecta dici potest. Nec etiam facta est<br />
ante sui creationem. Aut enim ab aeterno, aut in tempore. Ab aeterno<br />
nihil Deus ad extra operatus est. In tempore si facta sit, quid fuit<br />
quaeso ante sui effectionem? An non ab aeterno praedicata essentialia<br />
vere ei tribui potuerunt? Quin si ante sui creationem facta sit, &amp; ante<br />
eam existens fuerit necesse est. Omnis enim actio caussarum fertur ad<br />
existentiam rei factae, tanquam ad terminum requisitum. Tantae<br />
difficultates premunt hanc bellam de existentia separabili sententiam.<br />
Quae adhuc augeri possunt. Nam &amp; homo dicebatur vere ens creatum,<br />
antequam creabatur: quia hoc ei aeque essentiale, ac esse animal. Verum<br />
illud fit, quia nomina haec aeque competunt enti in potentia, ac in<br />
actu. Quare eadem esse debent:</p>

<p>\[45\]</p>

<p>quia ens non est aliud in potentia, quam postea in actu. Praeterea &amp;<br />
ipsi existentiae competebant sua praedicata, antequam creabatur: esse<br />
factam, finitam, limitatam. Quin ergo statuant aut existentiam tum<br />
fuisse, aut habere suam quandam propriam essentiam, quae tum fuerit. Sed<br />
de hac iterum quaeram; distinctane sit, an non? Rursus illa eadem nos<br />
tribuimus reali essentiae quae illi existentiae: esse factam, finitam,<br />
temporariam. Ex quibus omnibus hoc infertur: per hanc distinctionem res<br />
multiplicari absque necessitate: quod omnes in universum vetant<br />
Philosophi. Haec est invicta ratio ad evertendam hanc fictitiam<br />
distinctionem. Sunt tamen &amp; praeter hanc adhuc alie. Neque enim<br />
existentia a vera reali essentia potest separari. Nam quum omnis<br />
caussarum actio feratur ad existentiam, &amp; essentiam realem non habeant<br />
res nisi a caussis; contradictionem implicat res habere realem<br />
essentiam, &amp; non existere. Deinde, quum ens sit commune Deo &amp; creaturis,<br />
si in ente haec dabitur distinctio, etiam Deo competet. Aut ergo non<br />
distingui confitendum est, aut in creaturis tantum</p>

<p>\[46\]</p>

<p>distingui, idque ex peculiari ratione. Quae ergo haec? Atque hic<br />
adversariis rursum aqua haeret.</p>

<p>## Sectio 3. De entis conceptu.</p>

<p>Ut praecipua eorum capita, quae de ente in genere moventur, paucis<br />
attingamus, dicamus quoque aliquid de entis conceptu. Haec enim<br />
disputatio inter difficillimas a Scholasticis posita est. Summam totius<br />
difficultatis breviter proponam. Quum ens commune sit substantiae &amp;<br />
accidenti, omnibusque inferioribus speciebus, nihil includit in conceptu<br />
suo, quod aut huic, aut illi proprium. Quare nec inferiorum specierum<br />
includit differentias. Hae enim quum substantiam distinguant ab<br />
accidente, quantitatem a qualitate, unam denique speciem ab alia,<br />
necessario unaquaeque propria est rei illi quam distinguit. At quicquid<br />
per entis conceptum repraesentatur, est omnibus</p>

<p>\[47\]</p>

<p>speciebus inferioribus commune. Quare sub hoc illae non conprehenduntur.<br />
Si vero sunt non ens, &amp; nihil, quomodo ens facient substantiam esse: Aut<br />
quomodo unum ens ab alio per hos distinguetur? An id, quod est, potest<br />
distingui per id, quod non est? Ob haec &amp; alia Metaphysici in diversas<br />
abierunt sententias. Nam alii differentias has non putarunt esse ens,<br />
sed modos ejus contrahentes: uti loquuntur more suo. Alii unitatem<br />
conceptus omnino abnegarunt. Sunt tamen e recentioribus qui, media<br />
incedentes via, &amp; unitatem conceptus defendunt, &amp; hos modos contrahentes<br />
non ponunt. Nam modi illi si darentur, necessario ens forent. Haberet<br />
enim perfectionem. Etenim quum substantia accidente sit perfectior, nec<br />
hanc perfectionem majorem ex eo habeat, ex quo est ens: hoc enim ipsi<br />
cum accidente est commune: necesse est, ut habeat ex modo contrahente.<br />
Hic ergo habet perfectionem; quia illam dat: &amp; entitatem, quia hujus<br />
illa est proprietas. Quodsi ergo modi hi etiam ens sint, nihil facit</p>

<p>\[48\]</p>

<p>hoc effugium ad solvendam propositam difficultatem. Esse vero<br />
conceptum entis unum vel experientia notum est. Non enim audito nomine<br />
entis distrahitur ens ad concipienda plura, ut sunt plura: quod<br />
eveniret, si plures efficerentur species intelligibiles entis. Neque hic<br />
conceptus repraesentat plura entia inquantum inter se differunt: quod<br />
fieri deberet, si pluralitatem significaret: sed in quantum inter se<br />
conveniunt, ac sub illa ratione unum aliquo modo &amp; idem sunt. Quapropter<br />
sicut universale abstrahitur a singularibus &amp; ejus conceptus unus est,<br />
qui tamen omnibus singularibus communis: ita &amp; conceptus entis ab<br />
omnibus inferioribus mente abstrahitur, &amp; fit unus tantum; quia non<br />
repraesentat, nisi illud, quod in omnibus istis est simile.</p>

<p>Quodsi conceptus hic unus non foret, sed inferiores species includeret,<br />
aut unam tantum distincte, &amp; reliquas confuse per proportionem ad hanc.<br />
Hoc posterius pugnat cum ipsa experientia. Saepe enim concipimus aliquid<br />
esse ens, &amp; dubitamus, quodnam</p>

<p>\[49\]</p>

<p>sit ens. Id autem non fieret, si una species distincte per ens<br />
designaretur. Imo falsum foret illam aliam speciem esse ens: quia non<br />
foret haec species, quae distincte repraesentaretur. Illud prius omnino<br />
fieri nequit. Aut enim includeret disjuncte, aut copulate aut<br />
simpliciter. Non disjuncte; quia sic fieret axioma identicum, quando ens<br />
de inferioribus speciebus diceretur. Foret enim idem ac si dicerem, haec<br />
species est haec vel illa species. Non copulate; quia sic falsum foret<br />
axioma, haec species est ens. Foret enim cum eo: haec species est haec &amp;<br />
illa species. Non denique simpliciter, quia hoc modo nihil enuntiamus!<br />
Nisi ut substantivum &amp; adjectivum, vel ut duo substantiva per<br />
appositionem. Utro modo capias hoc, non poterunt hae species enuntiari<br />
simpliciter, quia una de altera nequit affirmari. His quorundam<br />
recentiorum rationibus &amp; nos applaudimus, &amp; ad superioris difficultatis<br />
refutationem nos ita comparamus. Aliud ens, aliud entis conceptus. Ens<br />
prout extra intellectum existit,</p>

<p>\[50\]</p>

<p>est etiam hoc ens, &amp; omnes inferiores species. Quare hoc modo verum<br />
sentiunt, qui aiunt ens includere omnia inferiora. Verum in eo errant,<br />
quod ascribant hoc ipsum entis conceptui, quod enti extra<br />
int\[e\]llectum existenti competit. Neque enim entis conceptus<br />
repraesentat inferiores differentias; sed ab iis est abstractus. Quare<br />
hoc modo verum est, quod alii aiunt, entis conceptum per modos<br />
contrahentes, qui non sunt entis conceptus, determinari ad hujus entis<br />
conceptum. Verum in eo hi errant, quod ipsi enti in se ascribant hoc,<br />
quod est solius conceptus. Ita illius difficultatis scopulos<br />
praeternavigavimus. Neque enim hujusmodi contrahentes modi existunt<br />
extra intellectum: sed in concipiendo contingunt. Conceptus enim<br />
inferioris differentiae non est idem, qui entis; sed ab eo differt. Non<br />
enim illud commune repraesentat. Neque tamen est nihil. Sed illud, quod<br />
hic conceptus repraesentat, est quidem ens: verum per illum non<br />
repraesentatur in quantum est ens, &amp; a nihilo differt.</p>

<p>\[51\]</p>

<p>Interim ut ille communis conceptus ad hujus entis conceptum<br />
determinetur, non est opus aliqua additione; sed rei per confusum<br />
conceptum repraesentatae clariore expressione. Nempe hi duo conceptus<br />
haud differunt quoad essentiam; sed tantum quoad modum, quo<br />
substrati sunt mentis apprehensioni: quatenus ille repraesentat confuse,<br />
quod hic clarius, secundum se totum declarat. Neque interim ex unitate<br />
conceptus sequitur ens esse univocum creatori &amp; creaturae: quoniam ad<br />
univocationem illa non satis est, sed requiritur quoque, ut genus<br />
utrique speciei aeque primo competat. Id autem hic non fit: quandoquidem<br />
esse ens natura prius competit Deo, quam creaturis: utpote quibus non<br />
nisi per influxum Dei.</p>

<p>\[52\]</p>

<p>## Sectio 4. De entis proprietatibus.</p>

<p>His ita explicatis videamus porro, quae sint entis attributa. Ea neque<br />
realiter, neque modaliter ab ente distingui possunt sed sola ratione.<br />
Quum enim ens sit commune &amp; Deo &amp; creaturis, nihil in suo conceptu<br />
includere potest, quod non competat &amp; illi &amp; his. Quare non est in eo<br />
haec attributorum distinctio; quia &amp; haec attributa Deo sunt communia, in<br />
quo nulla datur distinctio. Quod si ergo in creaturis detur, id ex<br />
peculiari continget ratione. Quae ergo haec? Neque enim videtur posse<br />
separari. Nam etiamsi veritas separaretur ab ente, illud tamen, quod<br />
maneret, verum foret, quia intelligi posset. Unum etiam foret, quia<br />
non multa. Ex eo quidam ne ratione quidem distingui voluit concludere.<br />
Caeterum hoc ex illo non sequitur necessario. Rationis enim distinctio<br />
non est, nisi inter conceptus. Quare illud,</p>

<p>\[53\]</p>

<p>quod per rationem a veritate separatum intelligitur, est quidem in se<br />
verum: non enim re vera facta est separatio: sed non ut verum<br />
concipitur, quatenus intelligitur abstractum a veritate. Nam ad<br />
rationis distinctionem satis est, ut unum possit considerari sine<br />
alio. Id hic fieri potest. Sicut enim res intelligitur ut nihilominus<br />
non intelligatur ejus intelligibilitas: ita &amp; intelligi potest, ut tamen<br />
non intelligatur ejus veritas. Atque haec rationis distinctio satis est,<br />
ut aliquid dicatur proprietas rei: imo ulterior esse nequit. Ut vero<br />
aliquid rei sit proprietas, necesse est, ut soli, omni subjecto, semper,<br />
competat: ut quoque aliquam realem entis habitudinem explicet, quae<br />
per definitionem non exprimitur, sed essentiae jam constitutae per suam<br />
essentiam &amp; existentiam quasi accidere intelligatur.</p>

<p>Tales esse has entis affectiones singulatim demonstrandum est. Caeterum<br />
in creaturis non distingui adhuc ex duobus argumentis probari potest.<br />
Unum, quia nulla fingenda est distinctio, sine necessitate,</p>

<p>\[54\]</p>

<p>ac certo ejus judicio. Alterum, quia quum haec attributa aut eadem, aut<br />
diversa per se sint, non potest haec cum ente identitas aut ab eo<br />
diversitas iis per aliam competere rationem, ac per quam sunt. At non<br />
sunt per inferiorem aliquam rationem, sed per hanc communissimam, quae<br />
est entis.</p>

<p>Attributa haec sex sunt: unitas, veritas, bonitas, existentia,<br />
localitas, durabilitas. Neque plura dari possunt sive simplicia, sive<br />
disjuncta, uti vocant. Unitas comprehendit &amp; negationem<br />
multitudinis, quae est simplicitas, &amp; distinctionem ab aliis. Unum enim<br />
est, quod non est plura, non multa. Illud idem quoque simplex. Nam<br />
quicquid est compositum, est multa. Distinctio vero ab aliis consequitur<br />
hanc unitatem. Sed ipsa distinctio proprie non est entis affectio:<br />
quia ei est accidentaria. Oritur enim ex aliorum coexistentia.<br />
Sed ipsum distingui posse est attributum, quod enti per se competit,<br />
quamvis secundario, quia ipsi competit esse unum, non multa. Atque ita<br />
quae a</p>

<p>\[55\]</p>

<p>Scholasticis disputantur de indivisione in se, &amp; divisione a quolibet<br />
alio, idem sunt cum iis, quae hic diximus. Unitatem vero hanc entis<br />
nullam agnoscimus aliam, quam numericam. Universalis enim non est<br />
realis: &amp; formalis, quae &amp; unitas definitionis, non tam est unitas, quam<br />
identitas: Nam quia unitas haec entis est negatio multitudinis, quae ex<br />
hisce pluribus componitur: necesse est, unitates hasce esse numericas,<br />
quia earum multitudo est numerica. Est enim haec aut par, aut impar. Et<br />
sane quid est unitas, quae non sit numerica? Quare hae distinctae ac<br />
diversae unitates sunt inania Scholasticorum commenta, sine ulla<br />
necessitate in Scholas introducta.</p>

<p>Veritas duplex est, axiomatis &amp; rei: quae posterior tantum entis est<br />
affectio. Veritas axiomatis est ejus quaedam cum objecto conformitas,<br />
scilicet quod pronunciet, uti res sit, similis quaedam conformitas<br />
videtur veritas rei. At cum quo? An cum intellectu? Nequaquam. Haec enim<br />
conformitas natura posterior est intellectione. Necesse enim est, ut<br />
prius res</p>

<p>\[56\]</p>

<p>intelligatur, quam intellectui conformis esse possit. At veritas rei est<br />
natura prior intellectione.</p>

<p>Est namque intelligibilitatis, ut ita dicam, caussa quae natura prior<br />
est intellectione: nam, quia res vera est, intelligi potest: non autem,<br />
quia intelligi potest est vera. Caeterum veritas consistit in<br />
conformitate rei cum sua definitione; cujus in re expressio proprie est<br />
veritas. Nam &amp; rei sua definitio natura prius intelligitur competere,<br />
quam existentia. Definitionem intelligo, non quam pro libito facit, sed<br />
quae per se rei competit. Ita divinitatis datur quaedam idaea, quae a<br />
solo Deo potest comprehendi. Ita rerum nostratium id\[e\]ae seu<br />
definitiones erant in mente divina, ad quas tanquam ad exemplar res<br />
conditae sunt. Sunt ergo, dico, de ratione veritatis; ipsa<br />
conformitas, &amp;, quae hanc sequitur, intelligibilitas: nam intelligi per<br />
coexistentiam rei intelligentis competit veritati; non autem per se,<br />
sicut distingui, unitati.</p>

<p>Simili modo &amp; duo sunt de ratione bonitatis,</p>

<p>\[57\]</p>

<p>perfectio scilicet &amp; appetibilitas. Perfectum est, cui nihil<br />
deest ad integritatem sibi debitam. Haec debita integritas est, quae<br />
per definitionem repraesentatur; ut ita perfectio consequatur ad<br />
veritatem. Appetibile est; quod bonum alteri; nempe jucundum, aut<br />
utile, aut honestum. Unde haec bonitas in rebus creatis est sui<br />
quaeque entis finis proximus, propter quem illud est conditum.</p>

<p>Quid essentia, duratio, locatio sint, supra explicatum est. Esse autem<br />
attributa entis inde apparet, quod realem quandam entis habitudinem<br />
explicent, quae per definitionem non exprimitur. De duratione autem &amp;<br />
locatione hoc observandum est, quod de distinctione &amp; intellectione<br />
diximus; nempe esse accidentarias enti, &amp; ab eo posse separari: esse<br />
enim modos ejus jam ante disputatum est. Sed durabilitas &amp; localitas<br />
sunt affectiones inseparabiles, quae enti per se competunt. Per<br />
durabilitatem &amp; localitatem non intelligo potentias quasdam, quae,<br />
posito actu; separantur: sed aptitudinem &amp; inclinationem</p>

<p>\[58\]</p>

<p>ad durandum &amp; locatum esse (neque enim aliis verbis explicare novi, quod<br />
sentio) quae non magis, posita locatione aut duratione, tollitur, quam<br />
posita actione potentia activa, &amp; recepto actu potentia receptiva. Atque<br />
ita unicuique enti ascribo durationem suam. Non enim potest esse,<br />
nisi ad minimum per unum duret momentum. Alias enim in eodem momento<br />
fieret, &amp; interiret: &amp; ita duo opposita de eodem dicerentur simul. Quae<br />
enim in uno indivisibili momento fiunt, simul fiunt. Ascribimus &amp;<br />
unicuique suam locationem, etiam ipsi Deo, sed infinito hinc<br />
infinitam. Quum enim ille sit ubique, necesse est, ut sit in omni<br />
loco. Quod est in omni loco, necesse est, ut sit in loco. Nam illi sibi<br />
ipsis contradicunt, qui aiunt Deum esse ubique &amp; nullibi. Est enim<br />
ubique, qui in omni ubi, nullibi qui in nullo ubi.</p>

<p>Ex hisce manifestum est perperam ens a recentioribus per conjunctas<br />
affectiones divisum esse in unum &amp; multum, simplex &amp; compositum, verum &amp;<br />
falsum, bonum &amp; malum,</p>

<p>\[59\]</p>

<p>perfectum &amp; imperfectum; locale &amp; illocale. Si enim nullum ens sit<br />
multum, compositum falsum, malum, imperfectum, illocale; quomodo haec<br />
entis species dici possunt, aut ens in haec distingui? Quin &amp; in<br />
possibile &amp; impossibile dividant: quum tamen possibile nondum sit;<br />
impossibile nunquam esse possit. Sic item ens in genere perperam<br />
dividunt in finitum &amp; infinitum, necessarium &amp; contingens, creatum, &amp;<br />
increatum. Sunt enim infinitas, necessitas, &amp; aeternitas proprietates<br />
Dei. Finitas, contingentia, creatio creaturae. Quare unicuique suae<br />
proprietates in specie attribuendae sunt, non in genere explicandae.</p>

<p>Caeterum haec attributa, unitas, veritas, bonitas, existentia,<br />
localitas, durabilitas, non sunt solius entis realis attributa, sed<br />
etiam entis ficti. Sicut enim hoc habet fictam essentiam, ita &amp; fictae<br />
essentiae ficta haec attributa, fictam unitatem, fictam veritatem, &amp;c.<br />
Est enim &amp; fictum ens verum, aut, quod idem, vere fictum ens. Sic &amp;<br />
modus, sicut ejus esse est aliena essentia, ita</p>

<p>\[60\]</p>

<p>habet aliena haec attributa, unitatem, veritatem, &amp;c. Quare ens non est<br />
Metaphysices objectum, quatenus sumitur pro ente reali, sed quatenus<br />
comprehendit omne intelligibile, omne aliquid. Quum enim haec omnia<br />
habeant aliquid commune, habent etiam genus. Illud enim est aut<br />
generalissimum, aut detur adhuc superius. Atque ita tandem ad genus<br />
generalissimum deveniendum est, quod in generalissima Philosophia<br />
pertractandum est. Illud autem quicquid est communissimum, scilicet<br />
intelligibile. Quare hujus entis divisiones ita instituendae sunt:<br />
Ens est fictum vel non fictum. Non fictum, modale vel reale. Modale,<br />
vel modus vel denominatio. Quorum omnium definitiones in<br />
praecedentibus habentur. Ordo vero contrarius foret instituendus.<br />
Divisionem in ens potentia &amp; actu omisimus: quia ens potentia in se vel<br />
est nihil vel negatio: quae, quando est, ad denominationes quoque<br />
referenda est. Sunt tamen e recentioribus, qui ipsum intelligibile<br />
statuunt: quia haec axiomata</p>

<p>\[61\]</p>

<p>intelliguntur: ex nihilo nihil fit: mundus ex nihilo conditus est.<br />
Verum quia nihil, quando intelligitur, ut negatio apprehenditur: haec<br />
vero ad denominationes pertinet; nos putamus nihil, quatenus enti<br />
latissime sumto opponitur, non posse quoque intelligi.</p>

<p>## Sectio 5. De actu &amp; potentia.</p>

<p>Restant adhuc contemplanda, actus &amp; potentia: quae a nonnullis quoque<br />
inter entis attributa recensentur. Tritissima sane si usum spectes; sed<br />
obscurissima, si rem. Tam enim confuse passim usurpantur, ut eorum certa<br />
cognitio vix possit comparari. Potentiam describunt, quae actum<br />
antecedit, quae ad actum dirigitur, in actum educitur, ab actu<br />
perficitur: Actum, qui potentiam perficit.</p>

<p>Quare &amp; potentia praestantior est; &amp; actu posito</p>

<p>\[62\]</p>

<p>potentia tollitur. Haec axiomata de iis circumferuntur vulgo. At<br />
mihi non placet ita generaliter enuntiata. Nam quamvis sit verum<br />
potentiam antecedere actum saltem natura, &amp; ad eum referri; tamen &amp;<br />
impropria phrasis est, potentiam in actum educi: &amp; plane falsum est, eam<br />
ab actu effici. Etenim quaeso, quid est hoc educi? Ipsa potentia non<br />
potest fieri actus ille, cujus est potentia. Sed actus fit, qui antea<br />
non erat. An hoc fieri, est potentiam in actum educi? Ita hi<br />
superficiarii locutores in verbis sibi placent; rem ipsam negligunt.<br />
Illud autem alterum, potentiam actu perfici, ex inductione satis<br />
refutari potest. Primo enim potentia obiectiva ab actu non<br />
perficitur, sed eo posito, tollitur. At a quo aliquid perficitur, ab eo<br />
accipit, quicquid pertinet ad integritatem sibi debitam. Sic enim antea<br />
definiebatur perfectum. Deinde potentia activa nullo modo ab actu<br />
suo, qui est actu, perficitur. Manet illa enim eadem, quae erat antea.<br />
Taceo, quod ab actionibus lassetur, ut imbecillior tandem evadat in<br />
agendo.</p>

<p>\[63\]</p>

<p>Neque hoc potes potentiae restrici imputare, qui ab actu potentiam<br />
perfici autumas. Imo gratias ei habeas, cujus resistentiae vi actio tua<br />
diutius durat, qua tua potentia amplius perficiatur. Denique neque<br />
receptiva ullo modo ab actu perficitur.</p>

<p>Est enim ejus actus id, quod recipitur. Ac illud utitur forte suo<br />
subjecto ut instrumento, per quod agat, sicut anima corpore: at<br />
majorem perfectionem ei non dabit quam antea habuerit. Si autem hanc<br />
daret; entitatem quoque daret: quia ens &amp; perfectum idem sunt.<br />
At illud, quod recipit, necesse est, ut jam actu constitutum fit,<br />
antequam actu possit recipere. Quare ab eo, quod recipit, nihil additur<br />
ejus entitati. Tantum abest, ut materia prima a suo actu perficiatur.<br />
Atque ex his apparet non esse generaliter verum &amp; illud axioma: omnis<br />
actus est perfectior potentia. Neque enim actio est perfectior potentia<br />
activa: quia ejus est effectum. Tum neque illud in genere verum est:<br />
Frustra est potentia, quae non educitur in actum.</p>

<p>\[64\]</p>

<p>Nam ut concedamus hoc in potentia activa creata: at in increata nequit<br />
concedi. Non enim illa est propter ullum finem. Quare nec frustra esse<br />
dici potest, etiamsi, uti aiunt, in actum non educatur. Similiter nec<br />
omni actui competit: eo posito tolli potentiam. Neque enim posita<br />
actione tollitur agendi facultas. Nam, quo modo agerem si facultatem<br />
agendi non haberem, qu\[a\]ndo agerem? Est enim haec facultas actionis<br />
caussa. Neque recepta forma substantiali aut accidentali, tollitur<br />
potentia receptiva: sed manet adhuc illa eadem aptitudo ad recipiendum.<br />
Est ergo tantum vera de potentia objective. Haec enim tollitur<br />
posito actu. Nam quando res est, non diutius potest esse. Si posset<br />
esse, posset fieri. At fieri posse &amp; esse implicat contradictionem.<br />
Potentia est activa vel passiva. Activa est qua aliquid agit: ejusque<br />
actus est actio. Passiva est receptiva, vel obiectiva. Receptiva, qua<br />
potest aliquid recipere sive substantiale; sive accidentale, ejusque<br />
actus est receptum. Huc</p>

<p>\[65\]</p>

<p>&amp; mobilitas refertur, cujus actus est motus. Objectiva, quae alio<br />
nomine dicitur possibilitas, est proprie entis in potentia, quod fieri<br />
potest. Illae duae priores potentiae in reali sunt subjecto: haec<br />
posterior est in non ente. Neque enim quod fieri potest, adhuc est,<br />
sed non est; quare ens actu proprie dicitur, quod est extra caussas<br />
suas; ens potentia, quod nondum extra eas est, sed esse potest. Extra<br />
caussas esse nihil aliud est, quam vi caussarum productum esse.<br />
Dicitur autem obiectiva illa potentia, quia caussis objici potest:<br />
easque in se tantum est nuda negatio; nihilque positivi denotat in<br />
re, cujus est; sed tantum negationem omnis repugnantiae ad existendum,<br />
&amp; remotionem omnis contradictionis ad obtinendam realem entitatem. Sed<br />
in caussa requirit efficaciam, quae sit satis ad efficiendam talem rem:<br />
quae efficacia est realis potentia, ut ita nulla caussa, ne Deus quidem<br />
facere possit, quae implicant contradictionem. Nam haec fieri nequeunt,<br />
quia esse nequeunt. Includunt enim in suo</p>

<p>\[66\]</p>

<p>esse ipsum non esse. Malim tamen sic dici: contradictoria fieri<br />
nequeunt, quam ita, Deus facere ea nequit. Nam quamvis haec inter se<br />
idem sint; tamen, quare id malim, duplex me movet caussa. Etenim videtur<br />
aliquo modo durior illa locutio; quasi aliqua forent, quae divinam<br />
potentiam effugerent. Deinde subtilius loquimur hoc modo. Neque enim<br />
ipsum facere implicat contradictionem, sed ipsum rei fieri &amp; esse. Atque<br />
ita omnis contradictio ostendi debet ex parte rei, quae fit, non quae<br />
facit. Non enim quia Deus rem facere potest, ideo res fieri potest: sed<br />
quia res fieri potest, ideo Deus eam facere potest.</p>

<p>\[67\]</p>

<p># EXERCITATIO TERTIA. DE DISTINCTIONIBUS</p>

<p>## Sectio 1. De distinctionum speciebus</p>

<p>Ut persequamur cuncta, quae de ente in genere dicuntur, aliquid quoque<br />
de distinctionibus cognoscamus. Distinctio est entis ab alio diversitas,<br />
sive illud aliud sit ens, aut modus entis, sive non ens. Agimus enim<br />
de illa tantum distinctione, qua ens reale distinguitur. Ea est duplex<br />
negativa vel positiva. Negativa, qua ens distinguitur a non ente. Sub<br />
non ente comprehendo &amp; ens rationis. Neque enim ens rationis, si entis<br />
opponatur reali, entis habet rationem, sed non entis. At si ens rationis<br />
opponatur rationis enti, erit inter illa quasi positiva distinctio.<br />
Etenim entia distinguuntur inter se quasi realiter,</p>

<p>\[68\]</p>

<p>vel quasi modaliter, vel quasi formaliter: quatenus entia rationis<br />
finguntur vel ut diversa entia, vel ut ens &amp; modus entis, vel quatenus<br />
per diversos conceptus repraesentatur unum rationis ens. Addo vocem,<br />
quasi, ut faciam discrimen inter veram distinctionem &amp; fictam. Nam<br />
sicut entia rationis non sunt vera sed ficta entia: ita &amp; illorum<br />
distincto non est vera, sed ficta distinctio.</p>

<p>Positiva distinctio est, qua ens distinguitur ab aliquo positivo. Est<br />
autem duplex, alia fit a mente nostra, &amp; proprie intercedit inter unius<br />
rei conceptus: alia est in re etiam nemine cogitante. Illa vulgo vocatur<br />
distinctio rationis, quia in ipsa re non sit, sed a ratione fiat.<br />
Non quod versetur inter entia rationis. Neque enim mens fingit,<br />
quae ita distinguit, sed quia admodum distinctum concipit, quae in re<br />
distincta non sunt, ipsam distinctionem fingit. Interim in fingendo<br />
illam non errat mens. Non enim aut per affirmationem aut per negationem<br />
aut res esse distinctas; sed tantum per abstractionem unum terminum sine<br />
alio concipit; seu quod idem est unum considerat non considerato alio.<br />
Ideo</p>

<p>\[69\]</p>

<p>potius distincte res concipit, quam distinctas. Quodsi postea per<br />
reflexionem mentis de rebus affirmet hanc distinctionem, non affirmat<br />
eam in re esse, sed inter conceptus rei obiectivos, seu inter<br />
idaeas materialiter consideratas, &amp; a mente fieri, sicut hi<br />
conceptus fiunt. Hi enim dum a mente fiunt, etiam distincti fiunt; &amp; ita<br />
fit una distinctio. Ut ita haec distinctio non fingatur sine ullo<br />
fundamento, sed vere rebus convenire intelligitur. Sic enim in Deo idem<br />
sunt intellectus &amp; voluntas; &amp; tamen nos vere &amp; distincte concipimus ea,<br />
&amp; diversa de iis praedicamus. Propterea causa hujus distinctionis est<br />
inadaequatus noster concipiendi modus. Est enim ita comparatus a<br />
natura intellectus noster, ut per unum conceptum non possit exhaurire<br />
totam rei entitatem, sed ut eam exhauriat, plures formandi sunt, quorum<br />
unusquisque aliquid rei repraesentat. Unde ego quidem malim hanc<br />
distinctionem formalem appellari, quam rationis. Sunt enim hi conceptus<br />
quasi diversae quaedam formae, &amp; rationes seu habitudines, sub quibus<br />
res concipiuntur. Scholastici hanc</p>

<p>\[70\]</p>

<p>alio nomine vocant rationis ratiocinatae eique addunt adhuc aliam,<br />
quam vocant rationis ratiocinantis; quando idem simplex conceptus<br />
distinguitur a se ipso, quod fit vel per repetitionem in mente, vel per<br />
comparationem. Sic enim Cato distinguitur a se ipso, sive sub ratione<br />
subjecti &amp; praedicati: sive sub ratione subjecti &amp; termini relationis:<br />
quando Cato dicitur esse Cato, vel esse idem, qui est. Caeterum haec<br />
proprie loquendo non est distinctio. Nam quamvis dentur quidem duo<br />
conceptus Catonis numero distincti, tamen si materialiter considerentur,<br />
idem prorsus est, quod in re designant. Ad haec mens utitur hisce<br />
conceptibus, ut omnem tollat distinctionem. Quare per hos non ponit<br />
aliam, sed omnem distinctionem removet, dum in re non repraesentant hi<br />
conceptus. Quodsi hi nihilominus in se distincti sint numero, id<br />
obtinent, quatenus sunt entia realia a mente effecta: id eoque illorum<br />
distinctio ad illa est referenda.</p>

<p>Altera positiva distinctio, quae rei per se competit</p>

<p>\[71\]</p>

<p>non per rationem, aut est modalis, aut realis. Modalem tam late sumo, ut<br />
comprehendat non tantum eam, qua ens distinguitur a suo modo, sed &amp; eam,<br />
qua distinguitur a denominatione sua. Praeter hanc modalem distinctionem<br />
datur adhuc distinctio modorum, quae non est hujus loci, qua duo ejusdem<br />
rei modi distinguuntur. Haec paulo major est, quam modalis, quia ejus<br />
termini mutuo possunt separari. Verum haec separatio non competit eis<br />
per illud esse modale, quod in se habent, sed per illud esse reale, quod<br />
habet subjectum, scilicet in quo sunt. Quia enim separato modo res esse<br />
potest; ideo &amp; separato uno modo &amp; alter esse potest in re. Atque ad<br />
hanc modorum distinctionem refertur a quibusdam illa, quae est inter<br />
personas SS. Trinitatis. Sed de iis videant Theologi, curemus nos<br />
nostra.</p>

<p>Distinctio realis est, cujus uterque terminus est ens reale; atque<br />
haec etiam est essentialis. Nam quia unaquaeque res habet sibi suam<br />
propriam essentiam, quae sunt diversae res, habent quoque diversam<br />
essentiam.</p>

<p>\[72\]</p>

<p>Interim essentialis distinctio ab aliis proprie vocatur, ubi essentiae<br />
non solum sunt diversae, sed etiam dissimiles: ut, in homine &amp; equo.<br />
Ubi vero essentiae non dissimiles, sed tantum diversae sunt, distinctio<br />
non tam dicitur essentialis, quam essentiarum. Atque hinc nata est<br />
triplex illa distinctio vulgaris, qua res dicuntur differre aut genere,<br />
aut specie, aut numero.</p>

<p>## Sectio 2. De distinctionum signis.</p>

<p>Eae fuere distinctionum species: videamus nunc specierum signa. Haec in<br />
distinctione negativa &amp; positiva, formali non indigent declaratione. Non<br />
enim earum alia signa, quam quae supra dedimus. Sed quod sit alterius<br />
positivae distinctionis signum difficillimum est explicatu. Id tamen<br />
videtur esse statuendum: Quaecumque possunt separari, illa in re<br />
distinguuntur. Separari posse idem est, quod posse unum existere non<br />
existente alio, sive hoc</p>

<p>\[73\]</p>

<p>fieri possit per potentiam creatam, sive per omnipotentiam increatam.<br />
Potest autem illud axioma probati hoc syllogismo. Idem non potest simul<br />
esse &amp; non esse, quia implicat contradictionem, sed quae possunt<br />
separari, eorum unum potest esse, &amp; alterum simul non esse: quemadmodum<br />
explicatum est: Ergo quae possunt separari non sunt idem, sed in re<br />
distinguuntur. Ex qua conclusione adhuc aliud axioma deducitur; quae non<br />
distinguuntur, non possunt separari, si, quae separari possunt,<br />
distinguuntur. Negato enim axiomatis connexi consequente negatur &amp;<br />
antecedens. Sane quae non distinguuntur in re ipsa, illa sunt idem. At<br />
idem separari a se ipso contradictionem implicat; sicut dictum est. Sed<br />
adhuc quaeritur; an hoc signum valeat reciproce, ut quaecumque<br />
distinguuntur possunt separari? Valere puto: sed cum addita hac<br />
limitatione: si ipsum non esse non repugnet iis. Quum enim, quae mutuo<br />
possunt separari, possint ambo non esse, &amp; quae non mutuo, eorum<br />
alterutrum possit non esse: sequitur posse non separari, quae non<br />
possunt</p>

<p>\[74\]</p>

<p>non esse. Sic personae SS. Trinitatis distinguuntur quidem, sed nequeunt<br />
separari, non quia sunt idem; sed quia ipsum non esse repugnet iis. Sic<br />
Deus &amp; creatura distinguuntur realiter: mutuo tamen nequeunt separari:<br />
quia &tau;&omicron; non esse repugnet Deo. Illud autem axioma cum hac limitatione<br />
verum esse ita probatur. Omnia Deus potest, quae non implicant<br />
contradictionem. Ergo &amp; separare quae distinguuntur, si ipsum non esse<br />
iis non repugnet. Ratio est, quia, quae distinguuntur, separari illud<br />
non statuit idem simul esse &amp; non esse: sed distinctorum unum esse, &amp;<br />
alterum simul non esse. Non enim distincta sunt idem.</p>

<p>Atque ex hoc axiomate deducitur &amp; illud: quae non possunt separari, non<br />
distinguuntur. Negato enim consequente negatur &amp; antecedens. Forte quis<br />
putabit superioris argumenti vim se posse evadere hac via: etiamsi non<br />
statuatur idem simul esse &amp; non esse, tamen ob unius ab altero<br />
separationem duo opposita de eodem praedicari: quae contradictio quoque<br />
est.</p>

<p>\[75\]</p>

<p>Sic enim qui unum corpus in duobus locis ponunt non quidem statuunt idem<br />
simul esse &amp; non esse: sed duo contraria coguntur de eodem simul<br />
praedicare. Verum haec via facile redditur invia. Primo, est dispar<br />
ratio de corpore, quod in duobus locis ponitur. Ibi enim duo diversa<br />
tribuuntur eidem. Atque ita fit, ut duo contraria tribuantur eidem: quia<br />
duo contraria attribui possunt diversis hisce locis, qui tribuuntur<br />
eidem corpori. At hic duo diversa dicuntur de duobus in re diversis.<br />
Deinde si non statuatur idem esse &amp; non esse ob unius existentiam, &amp;<br />
alterius nonexistentiam, nec idem statui potest esse hoc &amp; non hoc.<br />
Ratio est, quia esse hoc vel illud consequitur ad ipsum esse. Quare si<br />
*&tau;ὰ* esse sint diversa, &amp; iam omnia, quae de iis dicentur praedicata,<br />
erunt diversa, saltem numero. Ergo propter unius esse &amp; alterius non<br />
esse, non dabitur simul *&tau;ὸ* esse &amp; et &tau;*ὸ* non esse in alterius<br />
praedicatis.</p>

<p>Superiore addita limitatione possunt &amp; specialia signa dari<br />
distinctionis modalis &amp; realis. Nam quae distinguuntur modaliter</p>

<p>\[76\]</p>

<p>possunt non mutuo tantum separari. Quia enim res habet propriam<br />
existentiam, &amp; modus ejus eam non habet: non existente modo res<br />
nihilominus potest esse: non vero existente nec modus potest esse. Quae<br />
separatio appellatur vulgo non mutua; quia alterutrum non potest<br />
indifferenter esse post separationem. Valet autem &amp; hoc axioma<br />
reciproce. Nam quae possunt separari, distinguuntur. Si vero nequeunt<br />
separari mutuo, haud distinguuntur realiter. Ergo modaliter; quia tertia<br />
species non datur.</p>

<p>Quaecunque distinguuntur realiter, possunt mutuo separari: utrumque enim<br />
est ens. Quare utrumque potest existere. Quare indifferenter unum sine<br />
alio. Neque enim illud magis per hujus existentiam existit, quam hoc per<br />
illius. Idcirco simul quoque possunt separatim esse: quod vulgo vocant<br />
esse in diversis subjectis. Caeterum hoc axioma reciproce non valet:<br />
quemadmodum illa priora. Competit enim distinctioni, quae est inter<br />
diversos modos. Quamvis interim ex iis, quae de</p>

<p>\[77\]</p>

<p>modis explicavimus priore exercitatione, ita possit limitari, ut<br />
reciproce usurpari possit.</p>

<p># EXERCITATIO QUARTA. DE UNIVERSALI ET SINGULARI</p>

<p>## Sectio. 1 Nulla dari universalia</p>

<p>Explicatis distinctionum generibus ac signis, pergamus ad universalia<br />
eorumque naturam, &amp; a singularibus distinctionem indagemus. Neque enim<br />
defuerunt hic, qui nimis entia multiplicantes realem distinctionem inter<br />
haec posuerunt. Causa fuit, quod universalia realiter existere putarint,<br />
quod ipsum duae rationes iis persuasere. Praecipua haec est,<br />
universalia, ut homo, corpus, substantia, vere extra animam de rebus<br />
existentibus praedicantur. Est enim axioma verum: Plato est homo. At</p>

<p>\[78\]</p>

<p>nulla res existens est illud, quod non existit. Sunt enim haec<br />
contradictoria: ideoque eidem attribui nequeunt. Universalia ergo sunt<br />
entia realia, quia de realibus individuis affirmantur. Praeterea ex hoc<br />
dicto: omnis scientia est universalium. Haec ergo si non forent reale<br />
quid, non ipsas sciremus res, sed quae a ratione confingerentur.</p>

<p>Hae rationes quum admodum sint speciosae, refutationi earum nos ita<br />
accingamus. Totum illud, quod in re existit, unum numero est, &amp;<br />
singulare. Sed mens humana (quod saepius dictum est) per unum conceptum<br />
hoc totum non apprehendit; qua propter pluribus opus habet, quorum<br />
unusquisque aliquid rei repraesentet. Et quia unaquaeque res habet<br />
aliquid simile alteri rei, aliquid ab ea diversum; non est hujus &amp;<br />
similitudinis &amp; diversitatis idem conceptus; sed alius repraesentat<br />
menti hanc, alius illam. Interim illud simile &amp; illud diversum in re<br />
ipsa non distinguuntur: sed illud idem, quod est sub illa ratione alteri<br />
rei simile, est sub alia dissimile.</p>

<p>\[79\]</p>

<p>Atque per diversos conceptus rem concipit mens distincte: quia habet<br />
potentiam considerandi unum sine alio, sicuti supra dicebamus. Ille<br />
autem conceptus, qui diversitatem hujus rei ab aliis repraesentat,<br />
individuus dicitur, quia rei est proprius, eamque significat ut<br />
illis singularitatis notis, hoc, hic, nunc. At alius ille, qui<br />
similitudinis est, conceptus designat quod &amp; in hac &amp; in illa re, non<br />
quidem unum numero, sed sibi simile: non repraesentatis hisce tribus,<br />
hoc, hic, nunc. Sunt enim haec quasi universalis tegumenta quaedam,<br />
quibus per rationem abstractis illud, quod remanere intelligitur,<br />
universale dicimus &amp; pluribus commune. Sic idem conceptus numero<br />
(animal) potest &amp; de homine &amp; bestia praedicari: quia &amp; haec &amp; ille<br />
sentiunt. Sed mens sub ratione unius apprehendit, quae in re sunt tantum<br />
similia. Neque tamen ita errat, aut aliter statuit quam res est, quoniam<br />
non concipit illa sub ratione unitatis numerice, sed similitudinis, quae<br />
dicitur unitas formalis aut essentialis: proprie non unitas, sed<br />
identitas. Atque</p>

<p>\[80\]</p>

<p>hic conceptus ita abstractus ab ultimis hisce differentiis, hoc, hic,<br />
nunc, proprie dicitur universalis. Quare per illum hae differentiae non<br />
repraesentantur, sed aliquid ab his abstractum. Caeterum quum<br />
abstractio duplex sit; una realis, &amp; altera, quae a ratione nostra<br />
fit: duplici modo universalis conceptus potest usurpari; vel ut<br />
significat aliquid realiter ab ipsis singularitatis notis abstractum,<br />
vel ratione nostra. Posteriore modo sumitur quando objectum ejus quidem<br />
singulare est, &amp; habet differentias hoc, hic, nunc: sed hae per ipsum<br />
non significantur. Ideoque ratione dicitur abstractum, quia, prout per<br />
hunc conceptum significatur, neque includit illas differentias (non enim<br />
ita foret omnibus communis) neque excludit: sed conceptus hic illas inconsideratas<br />
relinquit. Atque hoc modo universalia, sciuntur,<br />
definiuntur, demonstrantur. Et entia sunt realia. Sic quum dico: Plato<br />
est homo: per hominem non intelligo aliquid, quod caret Platoneitate<br />
(foret enim hoc axioma falsum, quia Plato non est aliquid, quod non<br />
habet Platoneitatem) sed per ejus conceptum Platoneitas haud</p>

<p>\[81\]</p>

<p>designatur. Verum hoc modo non sunt universalia, sed singularia. Illud<br />
enim, quod apprehendo habet singularitatem: quamvis non apprehendam<br />
illud, prout illam habeat. Illius autem probatio hoc syllogismo probari<br />
potest. Quod vere de individuis affirmatur, necesse est, ut sit<br />
individuum; quando quidem falsum est aliquid esse, quod non est. At<br />
universalia hoc modo considerata vere de individuis praedicantur: ut;<br />
Plato est homo. Sunt ergo &amp; ipsa singularia. Quodsi vero conceptus<br />
usurpetur priori modo, significabit objectum ab hisce differentiis,<br />
realiter abstractum. Atque hae non tantum in conceptu non includuntur,<br />
sed etiam ab eo excluduntur. Significatur enim res aliqua; quae una<br />
eademque existat in omnibus suis singularibus realiter iis communicata.<br />
Atque hoc modo proprie considerantur ut universalia: neque de individuis<br />
dici queunt. Non enim Plato est illud universale genus homo. Nos ergo<br />
negamus universalia hujusmodi ulla dari, sed quod idem est, asserimus,<br />
quicquid uspiam existit, esse singulare ac unum numero. Prima pro<br />
nostra sententia haec est ratio:</p>

<p>\[82\]</p>

<p>illud reale, quod per universalem conceptum repraesentatur, non est<br />
universale, sed singulare. Vere enim de singularibus affirmatur; ut<br />
diximus. Quare etiam multiplicatis singularibus multiplicantur, &amp; aliud<br />
numero est in hoc individuo, aliud in illo. At universale, qua tale, non<br />
multiplicatur, multiplicatis individuis. Alias tot forent universalia,<br />
quot singularia. Quae enim sunt idem, per omnia sunt idem. Quare quae<br />
idem sunt quod singularia, &amp; tot sunt, quot illa. Praeterea unumquodque<br />
individuum foret totum genus, tota species; quia in se totum universale<br />
haberet: quodsi conceptus praecise, quatenus est universale,<br />
consideratur, nulli rei competit. Sic enim canis est genus. Lycisca non<br />
est genus. Non ergo est canis. At quomodo ens diei potest, cujus<br />
conceptus de nulla re existente potest affirmari? Deinde fac universale<br />
existere, necessario tamen foret singulare, quia unum numero foret.<br />
Distingueretur enim a singularibus. Distinctio autem est affectio<br />
multitudinis. Multitudo autem non nisi unitatis. Tum</p>

<p>\[83\]</p>

<p>unum universale ab alio distingueretur, homo a bestia homo ab animali, a<br />
substantia, ab ente. Forent ergo &amp; universalia numerabilia; &amp; sic unum &amp;<br />
unum numero. Praecipue quum numerus sit omnis entis affectio, si forent<br />
entia, numerari possent. Aut ergo unum, aut plura. Si unum, &amp; singulare<br />
quoque forent. Si plura, ex entibus componerentur, &amp; sic unum &amp; unum.<br />
Denique si universalia uspiam essent, aut in singularibus existerent,<br />
aut extra ea. Non extra singularia, ubi enim, aut quid forent? Aut unde<br />
scires ea esse? Aut quomodo vere affirmarentur de singularibus, si non<br />
forent ibi, ubi illa? Si in singularibus, aut idem cum iis forent, aut<br />
ab iis distincta. Non illud, quia sic forent singularia. Qua enim sunt<br />
idem, de iis &amp; eadem praedicantur. Nec possunt esse distincta quia<br />
distinctio est affectio multitudinis, &amp; haec constat ex unitatibus.<br />
Quodsi distinguerentur, separari quoque possent. Plato igitur posset<br />
esse Plato, ut tamen neque homo foret, neque animal, neque ens.</p>

<p>\[84\]</p>

<p>At haec contradictionem implicant. Quodsi his nondum moveatis, pergam<br />
ita. Aut unum foret in omnibus singularibus, aut his multiplicatis<br />
multiplicaretur. Hoc posterius a nobis abunde jam ante refutatum est. Si<br />
eligas prius, quaeso, quo fieri poterit modo, ut unum ens sit in<br />
diversis locis, in diversis entibus, in Alexandro, &amp; Bucephalo, in<br />
Caesare &amp; Pompeio. Adhaec intereunte bruto anima ejus in nihilum<br />
redigitur. Ergo &amp; substantia &amp; ens, quae erant illius animae. Attamen<br />
alibi manent, quia alia manent. Idem ergo si in omnibus foret, idem<br />
simul hic periret, &amp; illic maneret, ac duo contradictoria eidem simul<br />
attribui possent.</p>

<p>## Sectio 2. De individuationis Principio.</p>

<p>Ex his ita demonstratis facile colligi potest, frustra quaeri tam anxie<br />
individuationis principium. Si enim nulla dentur universalia, nihil erit<br />
quoque quod illa contrahat ad singularitatem. Quare</p>

<p>\[85\]</p>

<p>omnia ex se ipsis, &amp; per se ipsa individua sunt: non per aliquid a<br />
se distinctum. Id quod paucis ita demonstramus. Per quod res est id,<br />
quod est, per id singularis est; quia id, quod est, singulare est, non<br />
universale. Deinde per quod res est id, quod est, per illud non est id,<br />
quod aliud est. Per illud ergo distinguitur, quia distingui nihil est<br />
aliud. quam non esse id, quod sunt alia. Rursum per quod non est id,<br />
quod aliud est, per illud est id, quod est: hoc enim posterius semper<br />
est caussa prioris. Ita namque Cicero non est Caesar: quia Cicero est<br />
hoc, hic, nunc, Caesar illud, ibi, tunc. Illud idem quoque probatur ex<br />
hoc axiomate. Omnis affirmatio est caussa negationis. Manifestissime<br />
autem hinc: per quod res habet aliam essentiam, quam alia res, per illud<br />
habet suam essentiam: quia non est alia essentia praeter illam, quae non<br />
sit quoque alia ab illa. Ita declarata sunt haec duo axiomata: per<br />
quod res constituitur, per illud distinguitur, &amp; per quod<br />
distinguitur, per illud constituitur.</p>

<p>Nunc ita: per quod res constituitur, per</p>

<p>\[86\]</p>

<p>quod distinguitur, per illud fit individua, &amp; illud est individuationis<br />
principium, &amp; forma rei. Sed nihil distinguitur, nihil quoque<br />
constituitur per aliquid a se distinctum; quae singula nobis probanda<br />
sunt, ut constet de conclusionis veritate. Per quod res distinguitur ab<br />
omnibus aliis rebus, id a re nequit esse distinctum: quia omne<br />
distinctum est alia res, quam ea, a qua distinguitur. At quod ab omni<br />
alio distinguitur, illud non potest esse aliud, nisi idem foret per quod<br />
&amp; a quo distingueretur. Verum sic idem a se ipso distingueretur: quia<br />
id, quod distinguit aliud est, quam illud a quo distinguitur. Deinde si<br />
illud a re foret distinctum, res quoque ab eo per aliquid<br />
distingueretur. Hoc autem rursum a re distingueretur; aut idem foret cum<br />
ea. Si prius statuatur, dabitur in infinitum progressus. Si posterius,<br />
confitendum erit, rem per se ipsam ab eo distingui, per quod ab aliis<br />
distinguitur. Quodsi ergo res per se ipsam ab hoc distinguatur, quid ni<br />
&amp; per se ipsam ab omnibus aliis? Atque hinc infertur quo</p>

<p>\[87\]</p>

<p>quoque non constitui per aliquid a se distinctum. Per quod enim<br />
distinguitur, per illud constituitur. Ergo per quod non distinguitur per<br />
illud non constituitur. At nihil distingui per aliquid a se distinctum<br />
jam probatum est. Tum haec constitutio non fit alio modo, quam<br />
communicando suam entitatem ipsi constituto. Id ergo quod constituit<br />
idem esse debet cum constituto.</p>

<p># EXERCITATIO QUINTA. DE ACCIDENTE.</p>

<p>## Sectio 1. Accidens non posse producere substantiam.</p>

<p>His ita de ente in genere disputatis pergamus ad ejus species. Eae vulgo<br />
recensentur duae, substantia &amp; accidens. De hoc agendum est prius, ut<br />
tanto clarius postea de illa disseramus. Quaeritur de accidente in<br />
genere; an ullius substantiae possit esse caussa? Nos pro negante parte</p>

<p>\[88\]</p>

<p>stamus; quamvis ad quarundam substantiarum productionem requiri<br />
accidentia concedamus.</p>

<p>Verum non ut ad illarum productionem concurrant effective; sed tantum ut<br />
materiam disponant ad recipiendam substantiam illam. Neque enim in<br />
semine canino producitur anima, nisi semen prius det occasionem ad<br />
producendum, quoniam aptum est ad recipiendum. Aptum autem est, quando<br />
habet qualitates ad unionem cum anima necessarias. Ita ergo materiam ab<br />
accidentibus disponi fatemur: at nequaquam substantiam produci. Totum<br />
enim illud, quod est in substantia, est substantiale; totum quod in<br />
accidente, accidentale, quia quicquid existit est particulare. Accidens<br />
autem est vilius &amp; imperfectius ens, quam substantia, aut aliquid<br />
substantiale. Quare nec substantia, nec aliquid substantiale produci<br />
potest ab accidente. Sunt enim haec axiomata indubitatae veritatis;<br />
omnis causa est nobilior suo effecto: nihil potest agere ultra vires:<br />
nihil dat, quod non habet aut eminenter, aut formaliter. Solet huic</p>

<p>\[89\]</p>

<p>vulgo responderi, accidens in medio productum posse vincere resistentiam<br />
passi per influentiam caussae principalis, quam non posset vincere in<br />
virtute propria. Ideoque vim quandam a caussa principali addi accidenti.<br />
At si quaeras, quid hac sit vis, non habent, quod respondeant. Alii<br />
quasi specie quandam intentionalem substantiae ab hoc accidente inditam.<br />
Alii non ita transitive, quasi ab agente principali transeat in<br />
accidens, sed intransitive (ut nugantur suo more) sumi volunt. Ut ita<br />
accidens agat per illam vim, quam in se habet actu: substantia utatur<br />
haec vi, eamque elevet, adjuvetque &amp; quod ea praestare nequeat, ipsa<br />
praestet. Hae vulgares responsiones vox sunt, &amp; praeterea nihil. Non<br />
enim satisfaciunt, si penitus res introspiciatur ita. Accidens sua<br />
propria virtute nihil substantiale potest producere. Ergo si producat,<br />
vim hanc habeat sibi inditam necesse est, quum producat, &amp; quidem ab<br />
aliquo. Vis haec non est idem, quod accidens, quia non aderat, antequam<br />
addebatur. Est ergo distincta: &amp; quidem substantia vel accidens. Si<br />
substantia, cur non potius ab ipso agente substantiale</p>

<p>\[90\]</p>

<p>produci rem statuitur? Imo manebit verum: substantiam non fieri ab<br />
accidente, si vis haec accidens non sit. Si vero sit, quaero iterum:<br />
unde hoc accidens vim istam habeat? Atque ita in infinitum progrediemur.<br />
Sed adhuc magis urgebo idem. Substantia creata potest efficere aliam<br />
substantiam absque instrumento accidente. Non enim solitarie agere est<br />
supra ejus perfectionem, quia competit accidenti; nec infra eam; quia<br />
Deus multa solus facit. Agit ergo sine illo; quia naturaliter efficit<br />
aliam substantiam, &amp; a natura nihil fit frustra. At per plura frustra<br />
fit, quod aeque fieri potest per pauciora. At haec substantia ipsa<br />
praestare potest, quod praestat accidens. Etenim si accidens agit in<br />
virtute illius, &amp; ab illa hanc mutuetur, multo magis illa hanc habebit<br />
potentiam. Quodsi per se solam non posset producere substantiam, foret<br />
aliquid in producta, quod non in producente. Id fieri nequit. si enim<br />
sit caussa univoca, habebit omnia formaliter; si aequivoca, eminenter.<br />
Has enim phrases retinere me cogit studium</p>

<p>\[91\]</p>

<p>brevitati. Atque hinc infertur: fieri non posse ab instrumento<br />
accidente. Est enim naturalis actio substantia, productio. At omne<br />
naturale agens, quando omnia adsunt requisita, agit tantum, quantum<br />
potest. Quodsi ergo agere possit absque instrumento, necessario quoque<br />
aget absque eo. Videamus nunc porro, quae contra afferantur. Non decere,<br />
aiunt, substantiam, ut agat sine accidente, quum non fit sine illo. Sed<br />
hinc non infertur substantiam requirere accidens ad omnem actionem, sed<br />
ad certam quam sine ipso nequit praestare. Sed illi rursum; quia<br />
substantia non est sine accidente, nec fieri, nisi ab accidente; quoniam<br />
ita se res habet ad fieri, sicut ad esse. Verum hinc ita concluditur:<br />
Ergo fieri non posse sine eo; non ab eo. Id quod nos concedimus, qui<br />
accidentia in producta substantia fieri putamus ab accidentibus<br />
productis. Adhaec aiunt illi, omnem substantiam agere per potentiam quae<br />
est accidens; sed hoc in sequentibus abunde refutabitur. Formas<br />
animalium, quas ex putri oriri credimus ab accidente</p>

<p>\[92\]</p>

<p>scilicet calore fieri putant; sed nos a Deo creari. Simili modo<br />
formas metallorum a calore subterraneo effici volunt; sed eas non<br />
agnoscimus. Quare hinc apparet, &amp; substantiam fieri non posse ab<br />
accidente, &amp; tamen non dici, quod agens aliquid efficiat in distanti.</p>

<p>## Sectio 2. Accidens an possit migrare de subjecto in subjectum.</p>

<p>Non constituimus, quaecunque de accidente vulgo circumferuntur maxima,<br />
eas hic omnes examinare: sed has duas tantum, quarum aliquis usus<br />
videtur esse posse in sequentibus. An accidens possit esse caussa<br />
substantia, jam discussum est: an possit migrare de subjecto in<br />
subjectum, id discutiendum. Negant vulgo. Negationis rationem non<br />
afferunt. Sane si hoc verum foret, veniret inde; quod accidens ita<br />
dependeret a suo subjecto, ut sine eo esse nullo modo posset. Id quod<br />
non videntur diffiteri, quia</p>

<p>\[93\]</p>

<p>aiunt: accidens non habere aliud esse, quam inesse. Quod tamen de<br />
reali accidente dici nequit: quia modis proprium est. Habet enim omne<br />
ens reale suam propriam essentiam &amp; existentiam, cui inesse alteri<br />
accidit, non per se competit. Nos suo loco demonstravimus: quae sunt<br />
diversa entia realia, ea mutuo posse separari, quia ipsum resistere non<br />
repugnat iis, quia sunt entia, &amp; separatim existere, quia sunt distincta<br />
entia.</p>

<p>Quod si unius, ab alio sit quaedam dependentia, &amp; est illa plane<br />
extrinseca, &amp; a Deo potest suppleri. Quare quod est reale accidens,<br />
videtur extra omne subjectum per divinam omnipotentiam posse existere, &amp;<br />
migrare de subjecto in subjectum. Quin, &amp; extitisse, videtur deduci ex<br />
historia creationis. Dicitur namque lucem esse conditam. Haec erat<br />
accidens, non aliqua substantia lucida. Appellavit enim lucem Deus diem,<br />
tenebras noctem. At dies non est substantia aliqua lucida, sed lumen<br />
productum, quod est accidens. Lux haec in nullo erat subjecto. Quodnam<br />
quaeso fuisset illud?</p>

<p>\[94\]</p>

<p>An aer? Sed ille die secundo demum producebatur. An terra? Sed haec est<br />
corpus opacum. An aqua: sed haec erat terra permixta. Taceo, quod aqua<br />
illuminata dies vocari nequeat. At caelum primo die conditum? Sed illud<br />
est empyreum. In eo vero non fuit haec lux, quia in eo non fuit dies,<br />
non fuit nox. Lux vero dies vocabatur. Fuit ergo accidens extra<br />
subjectum. Quodsi potest esse extra subjectum, potest quoque migrare de<br />
subjecto in non subjectum: ergo quoque de subjecto in subjectum. Quin &amp;<br />
hoc modo migrare nonnunquam, videtur statuendum. Calor an non a sole<br />
venit ad nos? An non &amp; lumen? An non &amp; species visibiles ad oculos<br />
nostros a re visa? Nisi forte quis velit produci a proximi subjecti<br />
accidente. Caeterum illa accidentia, quae sunt entium modi, habere aliud<br />
esse, quam inesse, aut migrare posse de subjecto in subjectum non<br />
affirmo: imo plane nego. Quum enim modus non habeat existentiam<br />
propriam, sed subjecti sui, cujus est, non potest existere in diversis<br />
subjectis. Haberent enim</p>

<p>\[95\]</p>

<p>subjecta illa diversa existentiam unam, si unum modum. Ita autem daretur<br />
contradictio hac: habere diversam essentiam, quia diversa entia, &amp;<br />
eandem, quia haberent eandem existentiam.</p>

<p># EXERCITATIO SEXTA. DE QUANTITATE.</p>

<p>## \[Sectio 1\]</p>

<p>Inter species accidentium primus locus tribui solet quantitati. An jure,<br />
videamus. Sane si entia sunt res, quae erunt diversa entia, erunt<br />
diversae res. At substantia &amp; accidens sunt diversae entis species.<br />
Quare reale accidens a substantia quoque realiter distinguitur, &amp; realia<br />
accidentia a se invicem. Quantitas vero nobis idem est cum substantia,<br />
nec differt, nisi sola ratione nostra. Illud hunc ad modum probamus.<br />
Quantitas est discreta vel continua. Neutra distinguitur a substantia<br />
subjecta. Quantitas discreta est numerus. Hic aut est unitas, aut ex<br />
unitatibus componitur. Unitas est affectio entis; sicut</p>

<p>\[96\]</p>

<p>diximus. Quare inter illam &amp; entitatem nulla intercedit distinctio.<br />
Quare nec reliquus numerus distinguitur a suis subjectis. Est enim hic<br />
nihil aliud, quam haec &amp; illa unitas. Tum haec unitas aeque potest esse<br />
secunda, ac tertia, ac septima. Totum ergo hoc dependet a ratione<br />
nostra. Quare in re nihil realiter distinctum ponit. Si poneret,<br />
separari posset. At nequit. Positis enim tribus entibus implicat<br />
contradictionem ea manere ibidem, &amp; distincta a se invicem, ac non dari<br />
ternarium numerum. Et quo quaeso modo numerus potest esse reale<br />
accidens, quum non sit in subjecto reali, sed in multis subjectis non<br />
compositis, non unitis, sed distantibus? Omne accidens, quod est ens per<br />
se unum, est quoque in subjecto per se uno. Atque idem de continua<br />
quantitate statuendum est. Quemadmodum totum hoc, quod videmus, non<br />
est unum quid reale, sed quod est, hoc sunt atomi, ita nulla est realis<br />
quantitas in illo toto, praeter illam: quae est atomorum. Non enim<br />
accidens reale</p>

<p>\[97\]</p>

<p>est nisi in reali subjecto. Et sicut unitas non est distincta ab eo,<br />
quod est unum; ita nec quantitas atomi a suo atomo. Et quemadmodum<br />
numerus nihil addit supra unitates; ita nec quantitas totius aggregati<br />
quicquam addit reale supra quantitatem atomorum. Quapropter totum illud<br />
corpus non augetur, neque minuitur, nisi propter additionem aut<br />
ablationem atomorum: quemadmodum augetur vel minuitur numerus ob additas<br />
vel demtas unitates. Quodsi varia appareat unius corporis figura, id non<br />
evincit quantitatem a corpore distingui, quae eadem nihilominus manet,<br />
sed figuram; quae est modus quidam quantitatis. Similiter quia anima per<br />
totum corpus diffusa, nunc in minore, nunc in majore est corpore, &amp; ipsa<br />
vel minor vel major: videtur spirituum quantitas, eorum esse modus,<br />
modaliter ab iis distinctus. Corpus vero aggregatum non differre a sua<br />
quantitate probatur, quia nequeunt separari. Illud enim existere sine<br />
hac implicat contradictionem. Foret enim quantum &amp; tamen careret omni<br />
quantitate. Careret hac, quia ab eo sublata foret.</p>

<p>\[98\]</p>

<p>Quantum adhuc foret; quia adhuc foret divisibile. Haberet enim partes.<br />
Nam quod per quantitatem non confertur, per illam non aufertur. Partes<br />
per quantitatem non conferuntur sed per se eas habet corpus, quia per se<br />
habet esse aggregatum ex atomis. At omne divisibile est quantum: quod<br />
tamen non valet reciproce. Ita apparet corpus non posse esse sine<br />
quantitate: Hanc rursum non posse esse sine illo aeque verum est.<br />
Distinguerentur enim ita modaliter, &amp; quantitas foret ens, corpus vero<br />
modus ejus. Id quod absurdissimum est; quandoquidem corpus est<br />
substantia. Huic argumento nonnulli respondent, corpus aut esse totum in<br />
uno indivisibili puncto, aut remanere quidem in toto spatio, &amp; esse in<br />
singulis punctis totum: idemque retinere quidem partem &amp; partem, sed non<br />
partem extra partem. Hi rediguntur ad haec absurda; unum corpus<br />
penetrare aliud, unum corpus esse in duobus locis. si enim omnes<br />
corporis partes forent in uno indivisibili puncto, se invicem<br />
penetrarent, &amp; in uno forent loco.</p>

<p>\[99\]</p>

<p>Verum sicut unum corpus nequit esse in duobus locis ita nec duo corpora<br />
in uno loco. si totum corpus foret in singulis punctis totum, omnes<br />
partes forent in singulis punctis; &amp; sic se invicem penetrarent. Unum<br />
item corpus foret in pluribus locis; quia una pars in omnibus spatii<br />
partibus. Alii sunt, qui quidem statuunt corpus illud fore quidem<br />
entitative extensum, sed non quantitative, partesque fore unitas per<br />
entitatem, sed non per superficiem. Verum hi distinguunt has<br />
extensiones, quum tamen sit una tantum. Deinde si totum corpus adhuc<br />
idem replet spatium, necessario quantum est, quia illud spatium quantum.<br />
Denique quum una pars contingat alteram, &amp; non per illud, quod in medio<br />
est, utique per suam extremitatem. Habet ergo adhuc superficiem, quia<br />
habet extimam partem. At superficies est quantitas. Quodsi hisce<br />
rationibus non sunt contenti, adigamus illos ad probationem hujus<br />
dogmatis.</p>

<p>Non enim entia sunt multiplicanda absque necessitate. Quare nec hic<br />
distinctio</p>

<p>\[100\]</p>

<p>ponenda est, si nullis rationibus cogantur. Quodsi quae sint, dentur<br />
illae. Nam quas nos huc usque vidimus non indigent prolixa refutatione;<br />
sed ex iis, quae de reliquis praedicamentis dicemus, vel a tyrone<br />
poterunt refutari.</p>

<p># EXERCITATIO SEPTIMA. DE QUALITATE</p>

<p>## Sectio 1. De potentiis, &amp; proprietatibus.</p>

<p>Sicut diximus quantitatem non differre a corpore quanto, ita porro<br />
dicimus nullas potentias, immo nullas proprietates distingui ab essentia<br />
rei. Et quamvis in definitione haud ponantur, non tamen inde infertur<br />
quod in re distinguantur: sed hoc tantum, quod sola ratione nostra, ac<br />
modo concipiendi differant. Atque haec nostra sententia pluribus<br />
nititur argumentis: quorum</p>

<p>\[101\]</p>

<p>tamen hoc est praecipuum. Entia non sunt multiplicanda absque<br />
necessitate. Quare si nulla sit ratio, qua asseratur proprietates esse<br />
accidentia, &amp; a subjectis distingui, nec hoc asserendum. Videamus ergo<br />
paucis, quid contra nos proferant. Si idem omnes essent cum subjecto,<br />
idem quoque inter se essent. Non ergo tot ederent distinctas<br />
operationes; quia ab uno, quatenus unum, non nisi unum. Caeterum hoc<br />
argumentum nullius est momenti. Tam enim universale est, ut aeque in Deo<br />
ponat distinctionem potentiarum, ac in creaturis. Quam enim varia &amp;<br />
multiplicia sunt opera Dei? Concedimus quidem esse inter se idem, si<br />
rem spectes. At si modum concipiendi nostrum, inter se differunt<br />
potentiae. Neque tantum in creaturis, sed in ipso quoque Deo. Quare<br />
falsum est, ab uno non nisi unum: quandoquidem ab uno omnia. Probatio<br />
tamen illius videtur afferri posse haec: plures diversae operationes ob<br />
uno provenire nequeunt, nisi agens per aliquod accidens ad illas<br />
determinetur, quod est potentia. Alias</p>

<p>\[102\]</p>

<p>enim ad omnes maneret indifferens. Verum adhuc bene se res habet. Agens<br />
liberum per liberam voluntatem suam se ipsum determinat pro libito.<br />
Agens necessarium per suam entitatem determinatum est ad suas actiones.<br />
Quare positis omnibus requisitis non potest non agere. Sed habent adhuc<br />
alias rationes. Anima nostra ex parte immortalis esset, ex parte<br />
mortalis ob mortales potentias brutas, qua auferuntur per mortem. Sed<br />
huic solita paratur responsio, potentias non auferri, sed earum actiones<br />
a membris corporeis dependentes impediri ob defectum organorum.<br />
Praecipue hoc urgeri potest: in multis herbis, aliisque mixtis vires<br />
intendi aut remitti, nonnunquam totas perire: multa data esse miracula,<br />
quibus proprietates a subjectis apellebantur: differre ergo a<br />
substantiis, quia separari possunt.</p>

<p>Verum quum in multis herbis &amp; oleis mixtis hae vires proveniant a<br />
qualitatibus, &amp; temperamento, non mirum, si ad horum intensionem, aut<br />
remissionem intendantur aut remittantur; quia idem cum suis hisce<br />
caussis</p>

<p>\[103\]</p>

<p>sunt, non cum substantia, cujus non sunt vires. At ubi ipsius non<br />
substantiae, ibi nunquam intenduntur, remittuntur, aut tolluntur: sed<br />
nonnunquam impediuntur ab aliquo, quominus exerceant suas operationes.<br />
Atque hoc idem ad quaelibet miracula potest responderi: affectum<br />
remansisse, sed ejus effectum ab extrinseco aliquo impedimento fuisse<br />
impeditum. Possent hac de re multa subtiliter disputari adversus<br />
perversae quosdam Philosophiae studiosos: sed quia ab aliis haec<br />
quaestio satis ventilata est, parcamus nos illi labori, &amp; pergamus in<br />
argumentis nostris. Unum, verum, bonum, sunt entis proprietates, &amp; ab<br />
ipso non distinctae. Quis ergo dicet in reliquis inveniri hanc a suis<br />
subjectis distinctionem, quum sit par utrobique ratio? Eas autem ab ente<br />
non distingui hinc colligitur. In Deo nulla distinctio: At ens est<br />
commune Deo &amp; creaturis, omnesque entis proprietates: nihil in se<br />
habent, quod non fit in utraque specie.</p>

<p>Si ergo proprietates hae ab ente distinguerentur, &amp; in Deo forent, ibi<br />
quoque</p>

<p>\[104\]</p>

<p>distinguerentur: aut creaturae hanc distinctionem haberent ex peculiari<br />
ratione. Habere non possunt; quia hae proprietates iis competunt, ex quo<br />
sunt ens, non ex quo hoc ens. Potest illud idem de potentiis in specie<br />
firmiter adhuc aliis argumentis comprobari. Quando una substantia<br />
producit aliam (demus enim producere) necessario habet potentiam, qua<br />
producat. Haec non potest esse accidens: quia jam demonstratum est,<br />
accidens nec caussam instrumentalem, nec principalem esse posse in<br />
productione substantiae: Est ergo vis illa substantia, &amp; quidem illa<br />
eadem, cujus est vis; quandoquidem immota lex est: entia non esse<br />
multiplicanda absque necessitate. Quodsi ergo substantia sine ulla<br />
intercedente media potentia producere potest aliam substantiam, quidni &amp;<br />
quidvis agere? Quod ex alio indicio videtur probari. Calor quia<br />
calefacit, &amp; habet potentiam, qua calefaciat. Haec non est ab ipso<br />
distinctum accidens. Alias daretur qualitas existens in qualitate. Sed<br />
ipse per se ipsum calefacit, non per</p>

<p>\[105\]</p>

<p>aliquid a se distinctum. Cur ergo non posset substantia per se ipsam<br />
suas exercere actiones, sed accidens requireret, per quod ageret? Neque<br />
enim hic agendi modus est supra ejus perfectionem; quia etiam competit<br />
calori; neque est infra eum; qui competit Deo, in quo ipsum posse non<br />
differt ab ejus esse. Denique potentia est activa vel passiva, neutra<br />
distincta est. Nam activam per resultantia a sua fieri substantia, aiunt<br />
ejus patroni. Fieri non potest, nisi vera intercedat actio. Quero ergo<br />
an substantia hanc producat per aliam potentia, quae sit accidens, an<br />
per se ipsam? Si prius dicatur, idem quaeram de illa alia potentia, &amp; in<br />
infinitum usque perges. Si posterius, quaeso, cur non &amp; alia per se<br />
ipsam poterit efficere, ac hanc potentia? Atque idem statuendum est de<br />
potentia receptiva. Neque enim obiectiva est hujus loci. Si substantia<br />
nihil potest recipere nisi per potentiam, qua sit accidens, quaeso per<br />
quod recipit hanc potentiam? Per se ipsam, aut per aliam? Si hoc, in<br />
infinitum procedes. Si illud quaeram, cur non &amp; alia quaelibet potest</p>

<p>\[106\]</p>

<p>recipere absque media potentia receptiva, quae sit qualitas? Possent<br />
plura ad idem probandum adferri: sed hac sufficere puto. Satis enim<br />
liquet potentiam qualitatis speciebus annumerari non posse. Multo minus<br />
potest adhuc impotentia. Est enim haec potentiae tantum negatio; quamvis<br />
rei, cujus est, per aliquid positivum competere non negem. Quodsi per<br />
impotentiam intelligant potentiam quandam imbecillem, &amp; diminutam, sicut<br />
nonnulli interpretantur, idem de illa sentiendum est, quod de potentiis<br />
diximus. Est enim potentia diminuta, quoque potentia. Annumerant vulgo<br />
qualitatibus &amp; habitum &amp; dispositionem. De quo hic disputari posset. Sed<br />
haec quaestio proprie pertinet ad doctrinam de anima rationali. Ubi<br />
multa ardua tam de hisce habitibus, quam de speciebus intelligibilibus<br />
possunt quaeri. Nam dari hosce habitus videtur experientia notum, eosque<br />
distinctos a potentiis. Separari enim ab iis possunt, quoniam natura<br />
insiti non sunt, sed in empore crebris actionibus acquiruntur.</p>

<p>\[107\]</p>

<p>Neque sunt in quolibet agente, sed tantum in libero. Nam quod necessario<br />
agit, hoc positis omnibus requisitis tantum agit, quantum potest.<br />
Quar\[e\] non potest ab habitu facilius in agendo reddi, aut ad actionem<br />
magis promtum. Quia ita agere ei competit per naturam. At natura rei ab<br />
habitu mutari nequit. Deinde naturale agens ad unum tantum est<br />
determinatum. Non ergo potest per habitum ad hoc magis determinari, quam<br />
ad illud. Sed liberum agens potest tantum habitum acquirere sibi. Neque<br />
tamen per habitum habet posse illud agere, quum hoc habeat per suam<br />
potentiam. Sed ab habitu habet, posse hoc agere facilius. Quare potentia<br />
magis ab habitu determinatur. Neque tamen habitus datur in omnibus<br />
potentiis liberi agentis, sed tantum in potentiis imperantibus, uti<br />
vocant, seu intellectu &amp; voluntate. Quodsi in reliquis, nempe imperatis<br />
habitus quasi quidam appareat, ut in digitis cytharaedi, id fit ratione<br />
facultatum imperantium has actiones; quae omnia dependent ex cognitione<br />
intellectus &amp;</p>

<p>\[108\]</p>

<p>voluntatis, quid sint, quid eorum actiones, quomodo illas edant, &amp; quid<br />
hi habitus cum illis, ens ne, an modus entis?</p>

<p>## Sectio 2. De speciebus visibilibus, calore &amp; frigore.</p>

<p>Iis ita de propriis qualitatibus disputatis, videamus reliquas. Quid<br />
species sint visibiles inquirendum est. Tam enim earum natura<br />
intellectui est ignota, quam ea sensibus nota. Peripateticis tamen &amp;<br />
hic, sicut &amp; alibi, facilis expeditio. Qualitates aiunt esse spiritales,<br />
&amp; corporis esse obiectivum, quod habet in speculo, vel simili corpori.<br />
Nobis hoc non est satis: qui quaerimus porro, quid qualitas spiritalis,<br />
aut quomodo corpus objective possit esse in speculo? Nam hae videntur<br />
contradictionem quandam implicare, corporis dari qualitatem spiritalem,<br />
&amp; rem extra speculum existentem esse in speculo. sane quod video, ens<br />
esse necesse est, &amp; ibi, ubi video. Quare hae species habent suam quoque</p>

<p>\[109\]</p>

<p>entitatem, quandoquidem videntur existere in speculo. Ea entitas<br />
distincta est a corpore, quia ab eo potest separari. Sunt quoque in<br />
diversis subjectis corpus &amp; ejus species. Quare idem esse non possunt.<br />
Fiunt autem hae species a corporibus &amp; quidem in momento: sed quomodo<br />
fiant, id nos latet. An per effluxum e corpore egrediantur, an alio modo<br />
producantur; ambiguum. Nulla sane ap paret corporum actio in has<br />
species. Et tamen eas a corpore gigni probat experientia, &amp; ab omnibus<br />
omnino corporibus. Existunt quoque in corporibus; quamvis extra ea esse<br />
posse non videtur implicare contradictionem. Corpora diaphana permeant<br />
non opaca. Propterea corpora non sunt, quia corpus nequit penetrare<br />
corpus. Sed sunt quasi imago quaedam corporis. Repraesentant enim<br />
figuram ejus, colorem, numerum, motum, aut quietem, &amp; distantiam. Ubi<br />
illud mirandum, distantia posse repraesentare, ubi ipsa non distant. sed<br />
non tantum a corporibus fieri, verum quoque a spiritibus effici<br />
existimandum est. Neque enim putandum est alia ratione oculos hominum</p>

<p>\[110\]</p>

<p>fascinari a diabolo, quam si iis objiciantur species inanes, quarum<br />
corpora non adsunt. Falli hoc modo &amp; potest tactus: nam sicut per<br />
visibiles species fit visus, ita per tactiles, tactus. Ut non immerito<br />
existimari possit: sicut lumen est visibilis species lucis, ita calorem<br />
esse ejusdem speciem tactilem. Et huic quidem similis omnino,<br />
quamvis non eadem. Nam visibilis species tantum transit per corpora<br />
diaphana, at calor per omnia corpora. Esse vero has species substantiis<br />
suis viliores concluditur ex eo, quod ab iis producantur. Omnis enim<br />
efficiens effecto suo praestantior. Quae ratio probat quoque calorem &amp;<br />
frigus substantiis ignobiliora; quippe quum hac a substantiis motu earum<br />
effici queant: alias nobiliora censerentur, quoniam ab iis tam praeclara<br />
actiones. Neque ab uno corpore una tantum numero procedit species, sed<br />
innumera. Et totus aer harum specierum plenus est. Mille homines unam<br />
rem simul intueri queunt, in mille speculis una res simul<br />
repraesentatur. Sunt ergo diversa; quia, quae in diversis</p>

<p>\[111\]</p>

<p>subjectis existunt, numero differunt: quamvis sibi similia invicem esse<br />
possunt. Per totum vero aera diffundi hinc apparet: interponatur inter<br />
rem &amp; speculum aliud adhuc speculum, statim in eo res apparebit, &amp; quot<br />
specula interponentur, tot species erunt in iis.</p>

<p>Est ergo aer undiquaque iis plenus. Possunt vero a corporibus longissime<br />
dispergi. Nam a supremis stellis huc ad nos veniunt. Desinunt autem in<br />
conum. Quae caussa est, quod res longissime distans, si non sit ingens,<br />
non videntur, etiamsi nihil sit inter illam &amp; visum interjectum, nisi<br />
aer. An vero ex sese habeant, quod paulatim minuantur, an ab aere, per<br />
quem transeunt, hoc fiat, incertum est: sic &amp; illud, an una a corpore<br />
tantum spatium decurrat an vero maneat, ubi sit, &amp; producat aliam in<br />
aere contiguo speciem, &amp; illa rursus aliam? Potest quoque una, eademque<br />
species &amp; contrahi, &amp; extendi, pro ratione corporis subjecti, quod illam<br />
recipit. Ex hisce speciebus porro indaganda est natura luminis &amp;<br />
tenebrarum. Est enim lumen</p>

<p>\[112\]</p>

<p>species visibilis corporis lucidi: a quo undiquaque versum spargitur.<br />
Illud tam notum videtur, ut vix indigeat probatione. Ubicunque fueris,<br />
si e diametro corpus lucidum aspicias, radios videbis a corpore, quasi<br />
prosilientes. Hi radii sunt species corporis lucidi in conum desinentes.<br />
Quodsi aliorsum oculos vertas, non jam videbis hos radios, qui tamen in<br />
aere sunt. Quemadmodum &amp; coloris species existit quidem in aere sed non<br />
videtur, si e diametro colorem non aspicias. Est ergo radius species<br />
visibilis corporis lucidi: ut lumen est quasi radius dispersus, quare &amp;<br />
species illa, &amp; speciei species. Ut ita illuminetur illud quoque, quod a<br />
radiis non attingitur: nempe a radiorum speciebus. Ita enim producit una<br />
species aliam, unum lumen aliud. Debilissimum lumen est, quod alius<br />
luminis est quasi species. Potest autem lumen &amp; intendi, &amp; remitti. Sic<br />
enim per vitrum concavum ita congregatur, ut fiat radius. Fit ergo<br />
intensio per congregationem. Quare remissio per dispersionem. Quid vero<br />
in</p>

<p>\[113\]</p>

<p>stellis sit lux, difficile est intellectu. Non videtur absurdum dictu,<br />
esse idem in sole cum ejus substantia. Nullum enim apparet signum<br />
distinctionis. Praecipue cum nos concipiamus solem, quasi per essentiam<br />
ei competit lucere.</p>

<p>Tenebrae sunt species corporum opacorum. Tantum abest, ut luminis dici<br />
possint privatio, ut eo priores fuerint, ac aeque realem habeant<br />
essentiam, ac lumen. Manifeste hoc colligi potest ex umbra, quae si in<br />
aliquod corpus incidat, repraesentabit figuram sui corporis in eo. At<br />
tenebrae ab umbris haud differunt, nisi secundum magis &amp; minus. Nisi<br />
enim aer, qui in umbra est, a lumine proximo aliqua ex parte<br />
illuminaretur, ex vi umbra totus foret tenebrosus. Sed tenebrae nequeunt<br />
intendi sicut lux: sed obscurae magis aut minus fiunt per luminis<br />
ablationem. Unde calor est similis lumini, frigus tenebris. Nam<br />
calor intendi potest sicut lumen. Apparet illud ex vase concavo, quod<br />
auget calorem quatenus congregat. Frigus per se ipsum intendi nequit,<br />
sed aliquam requirit causam,</p>

<p>\[114\]</p>

<p>quae intensiorem producat gradum. Quamvis autem utriusque essentia non<br />
sit visibilis species, tamen huic per omnia similem esse ad modum<br />
probabile videtur. Ut ita sit quasi tactilis quaedam species. Nam<br />
calorem in sole idem esse, quod caloris substantia, quis negat? Sed<br />
frigus in hoc simile est tenebris, quod non detur ullum corpus, cujus<br />
substantia per se sit frigida. Sunt ergo haec quatuor entia distincta<br />
a suis subjectis, calor, frigus, lumen, tenebrae. Alia accidentia, quae<br />
sunt realia entia, non agnoscimus. Calorem vero horum nobilissimum<br />
statuimus, non lumen sicut Peripatetici. Neque enim a lumine fit calor,<br />
sed a calore lumen. Id apparet, si stupa accendatur, si silex chalybe<br />
percutiatur. Motu calor producitur, calore lumen, &amp; quidem tam intensum,<br />
ut instar lucis.</p>

<p>\[115\]</p>

<p>## Sectio 3. De caussis caloris &amp; frigoris.</p>

<p>Alis est horum quatuor accidentium essentia, investigemus &amp; corum<br />
caussas. Luminis &amp; tenebrarum per se notae sunt. Quum enim corpus sit<br />
caussa speciei: lumen autem sit species corporis lucidi, &amp; tenebrae<br />
obscuri; sequitur lucem esse caussam luminis, &amp; corpus obscurum<br />
tenebrarum. At calor &amp; frigus, quia non sunt visibiles species altiorem<br />
postulant contemplationem. De calore tamen quod dici possit, est in<br />
promtu, provenire cum a sole. Hic enim perpetuus caloris fons, sicut &amp;<br />
luminis: sed pro ejus ascensione vel descensione, calor est intensior,<br />
vel remissior. An vero praeter solem alia adhuc est caloris caussa? Est.<br />
Motu enim corporum crassorum producitur, &amp; attritu nonnunquam. Quo<br />
modo illud fiat me latet, &amp; miror illud, sicut plura alia. Sed &amp; calor<br />
calorem producit: sicut unum frigus</p>

<p>\[116\]</p>

<p>aliud. Ubi aliqua emergit nobis subtilitas. Qualitates secundas non<br />
fieri a qualitatibus primis agentis, sed patientis. Ut ita calor ignis<br />
haud liquefaciat ceram, sed tantum calefaciat. Calor autem ab igni in<br />
cera productus faciat illam liquescere sed redeamus ad rem. Aliqua datur<br />
diversitas inter calefactionem, &amp; frigefactionem. Calor enim remissioris<br />
gradus potest producere calorem intensioris gradus. Ita enim exiguus<br />
ignis, si ejus stupam augeas, capit non tantum lucis, sed &amp; caloris<br />
incrementum. At frigus nequaquam. Nulla enim experientia hoc est notum.<br />
Quod vero ad modum intensionis attinet, vix ille sciri potest sicut<br />
omnes actionem modi. Quodsi tamen scientia umbra frui libeat, proferamus<br />
conjecturas nostras. Calor intenditur sicut lumen. Hoc enim si per<br />
vitrum cavum congregetur, instar radii cujusdam apparet. Eodem modo &amp;<br />
calorem congregari est necesse. Nempe si alla stupa addatur priori,<br />
calor prioris stupae, ejusdem gradus calorem producit in stupa addita.</p>

<p>\[117\]</p>

<p>Qui duo conjuncti duplo intensior sunt calor, sicut &amp; lumen. Est ergo in<br />
his eadem ratio. At frigus nulla ratione intenditur per se ipsum, sicut<br />
&amp; tenebrae. Causae vero frigoris tam absconditae sunt ab oculis nostris,<br />
quam frigus tactui cognitum. Nam qui caloris privationem esse dixere,<br />
videntur difficultate superati aliquid dicere voluisse. At hoc non<br />
sufficit veritatis studioso. Quaeram enim, qui sentiri possit, si nuda<br />
sit privatio?</p>

<p>Sentiri aiunt sicut tenebras. At comparatio hac non est satis proba.<br />
Tenebras enim non esse privationem, sed reale aliquid, antea dicebamus.<br />
Quodsi forent privatio, eas sentire foret nihil sentire; vel subtilius,<br />
earum sensio foret sensionis privatio. At ego si glaciem tangam aut<br />
nivem, aliquid me sentire puto. Quaeram porro; qui agere possit? Nihil<br />
agere dicunt, sed calore ablato res natura sua redire ad statum<br />
naturalem. Non hoc usque aliquando absurdum videbatur mihi, esse tamen<br />
postea compertus sum. Calor enim</p>

<p>\[118\]</p>

<p>sic rebus competeret contra naturam. Quare totis viribus hunc pellere<br />
conarentur: conatus nunquam cessaret, quippe quem ex natura haberent.<br />
Ita naturam rerum instituere non decuit sapientissimum agens Deum.<br />
Quaeram denique, qui fieri possit? Fieri negant, sed calore ablato res<br />
ex natura sua ita se habere, sicut se in frigore habent. Bene se res<br />
habet. Sed a quo quaeso calor ille aufertur? Ablato corpore calefaciente<br />
perit. Falsum hoc, quoniam nihil se ipsum in nihilum potest redigere.<br />
Quare res tamdiu calida manent, quamdiu calor a frigore nondum vincitur.<br />
Facilius autem vincitur ablato corpore calefaciente caloris fonte; quia<br />
tum calor tantum agit per illud, quod in se habet, nec adjuvatur ab<br />
aliquo extrinsecus adveniente calore. Ex quibus apparet nec illos<br />
ferendos esse, qui aiunt: aera esse frigidum per naturam suam,<br />
quandoquidem haec corpora sublunaria indifferenter sese habent ad frigus<br />
&amp; calorem. Quare aer semel calefactus retinet suum calorem, donec a<br />
frigore expellatur. Sed</p>

<p>\[119\]</p>

<p>hoc frigus unde? Reperiuntur Philosophi adeo frigidi, adeo frivoli, ut<br />
hic antiperistasin, nescio quam, comminiscantur. Aiunt ex media aeris<br />
regione frigus provenire. Audio. Sed qui haec frigida esse possit, non<br />
percipio.</p>

<p>Illi rem illustrant similitudine. Sicut aqua putealis hyeme est<br />
calidior, quam aestate ob frigiditatem terrae: ita mediae aeris regionis<br />
frigus augetur a calore suprema ac infima. Caeterum falsum est mediam<br />
aeris regionem esse extreme frigidam; quod alibi discutiendum. Deinde &amp;<br />
illatio hujus argumenti non est proba, &amp; similitudo, quam instituunt,<br />
est nulla.</p>

<p>Quaeram enim, qui fieri possit antiperistasis? Quomodo calor suprema &amp;<br />
infima regionis possit frigus efficere in media? Nam calor forte<br />
calefaciet, at frigefacere non potest. Praecipue quum his viris aer<br />
natura sua sit calidus, quomodo hac aeris pars ab aliis partibus calidis<br />
frigida reddetur? Quod vero de aqua puteali aiunt, esse eam astate<br />
frigidiorem, quam hyeme, refutat experientia. Si ex hypocausto</p>

<p>\[120\]</p>

<p>summe calido eas in tepidum, putabis te frigus sentire. Frigidum tamen<br />
haud esse, sed calidum sentire potes, si ex loco frigido intres<br />
hypocaustum tepidum: simili modo se res habet in aqua puteali. Aestate<br />
assueti sumus calori, hyeme frigori. Quapropter aqua putealis aestate<br />
frigidior est, quam reliqua aqua soli exposita, &amp; ab eo calefacta; quia<br />
infra terram latuit: hyeme non tam frigida, non quia non sit frigida,<br />
sed quia non tam aeri, quam reliqua aqua, exposita. Est itaque aqua<br />
putealis hyeme idem suum retinuit frigus, quod habebat astate; quia<br />
infimae terrae partes, quas pertingit, semper aeque frigidae sunt. Neque<br />
enim hyeme continguntur ab intensiore frigore, nec astate a calore<br />
intensiore. Ob haec &amp; alia multi a vaporibus &amp; variis exhalationibus<br />
aerem frigefieri existimant; quorum opinio non minus falsa, quam quae<br />
modo refutata est. Nam hos vapores vi caloris educi, vi frigoris<br />
condensari experientia docet, &amp; ratio desumta a natura caloris &amp;<br />
frigoris, modoque rarefactionis &amp;</p>

<p>\[121\]</p>

<p>condensationis probat. Rarefactionem enim calori, condensationem frigori<br />
ascribendam esse mox dicemus. Propterea quamdiu vapores sunt, &amp; in aere<br />
feruntur, non sunt condensati nec frigidi. Si forent frigidi, forent<br />
quoque condensati. Nam ab hoc condensantur. Si condensati, deorsum<br />
caderent. Quare hi vapores aerem non frigefaciunt, sed ab eo frigefiunt.<br />
Quodsi forent frigidi, at aqua tamen haud frigidiores; quippe ex qua<br />
extracti. Aqua vero non est tam frigida, quam foret hac aeris regio:<br />
quia ipsa per se non congelatur, sed, quando congelatur, ab aere necesse<br />
est ut frigidior fiat. Abunde hoc ex eo constat, quod in superficie<br />
tantum congelatur. Ergo a contactu aeris. Quare nec aer tam intensum<br />
frigus accipit ab aqua, sed contra aqua ab aere.</p>

<p>Quodsi intensum illud brumale frigus non proveniat ab aqua, multo minus<br />
a terra.</p>

<p>Nam hoc vulgo notum est; hyeme in locis</p>

<p>\[122\]</p>

<p>profundis non tantum sentiri frigus, quantum in locis altioribus. Quare<br />
ab his tam intensum frigus haud oritur: quoniam frigus remissioris<br />
gradus non producit in alio subjecto frigus intensioris gradus. Neque<br />
verisimile est a stellis aera ita frigefieri. Forent enim sic ipsa<br />
frigida. Cur ergo aestate de nocte non tantum frigus foret quantum<br />
tempore brumali? Sunt enim nobis aeque praesentes. Et quum omnes fere<br />
sole sint altiores, quo, quaeso, modo, per tantum spatium frigus ad nos<br />
demitterent, ut non a radiis solaribus dissiparetur.</p>

<p>Quid ergo de hac quaestione dicendum? An in medio relinquenda?<br />
Nequaquam, sed &amp; aliquid hic dicendum. Sicut quum terra &amp; aqua primum<br />
forent conditae, erant tenebrae, ita quoque erat frigus. sunt ergo hac<br />
corpora condita frigida. Quamvis interim demus calorem quendam quibusdam<br />
terra cavernis inditum a Deo. Verum an non illud postea factum sit<br />
dubitari potest. Erat enim terra aquis objecta, quae postea ab illa<br />
segregata fuerunt. Fuit &amp; aer frigidus creatus. Sol enim</p>

<p>\[123\]</p>

<p>caloris unicus fons, sicut &amp; luminis. A sole calefit aer in astate,<br />
calefiunt terra &amp; aqua: sed non totae, sicut aer, verum tantum in<br />
superficie. In terra quidem calor solis ne ultra tres pedes sentiri<br />
potest; at in aqua ob non tantam crassitiem profundius descendit. Haec<br />
corpora, quae de die calefacta sunt, de nocte, quando sol est infra nos,<br />
frigefiunt.</p>

<p>Sed unde hoc frigus? Non est putandum terram &amp; aquam se ipsas ad priorem<br />
statum reducere. Sed frigefiunt partes calidae a partibus frigidis. Quum<br />
enim quod contingitur a calore calefiat, quod a frigore frigefiat, &amp;<br />
quod est fortius agens vincat, necesse est has exteriores partes<br />
frigefieri ab interioribus. Non enim calor tantum potest resistere<br />
ablato sole, quantum frigus agit; quia non adjuvatur a novo extrinsecus<br />
adveniente calore. Ab his terra &amp; aqua partibus frigefactis frigefit<br />
porro aer. Qui quum corpus sit fluidissimum &amp; tenuissimum facillime has<br />
qualitates transmittit. Ita apparet unde frigus: sed unde nonnunquam tam<br />
intensum</p>

<p>\[124\]</p>

<p>oriatur frigus, ut omnia liquida congelentur, nondum apparet. Dicam &amp; de<br />
hoc aliquid, si non verum, saltem verisimile. Sicut corporum crassorum<br />
motu producitur calor: ita tenuium motu frigus. Experimur hoc<br />
quotidie. Si aliquis fiat aeris motus, continuo frigus sentitur, etiamsi<br />
calidissima astate moveatur. Si in hypocaustis aerem calidissimum<br />
flabello moveas, aut folle attrahas, &amp; deinde expellas, frigus<br />
percipies. In astate si fortiter exspires, aer frigidus erit, etiamsi<br />
veniat ex calido corpore, &amp; aer circumstans non sit frigidus. Modum, quo<br />
hoc fieri possit, non ita plane novimus adumbrare. Fieri experimur.<br />
Fieri posse absurdum non est. Nam &amp; motu calor producitur. Quidni ergo &amp;<br />
frigus? Neque hic audiendi sunt, qui aiunt, motu aeris frigus non<br />
produci, sed aerem, si moveatur, frigidum sentiri eo, quod illa pars,<br />
qua contingebat manum, calore manus calefacta abeat, &amp; succedat alia<br />
pars aeris frigida, qua nondum a manu est calefacta. Quodsi enim manus<br />
lente moveatur,</p>

<p>\[125\]</p>

<p>frigus illud non percipiet, quodsi aer moveretur, perciperet. Interim<br />
aeque mutat aera. Deinde quum aer sit corpus tenuissimum &amp; fluidissimum,<br />
facillime has qualitates transmittit. Ut ita minus circumspecte dicantur<br />
aeris partes, contingentes manum, calidas esse, reliquas vero frigidas.<br />
Praeterea hisce experientiis hoc ipsum refutatur. Attrahatur folle aer<br />
ille calefactus, qui ambit manum, explodatur rursum, sentietur frigidus,<br />
qui tamen ante erat calidus. Exspiretur ore aer, qui in corpore magis<br />
calefactus est, qum a manu calefieri posset, frigus efficiet. Ultimo in<br />
hypocaustis aer est calidus, non frigidus, sic &amp; astate. Quare a manu<br />
non fiet calidus, sed magis forte calidus. Quare qui a manu est<br />
calefactus, non sentietur frigidus, sed minus calidus. At flabello si<br />
moveatur, frigidus sentietur. Quamvis interim non tam sit frigidus, quam<br />
extra hypocaustum: sed hoc fit ob caloris resistentiam, quae extra<br />
hypocaustum non contingit hyeme, quia ibi non est calor.</p>

<p>\[126\]</p>

<p>Caeterum hic quaeri potest, si motus aeris sit caussa frigoris, cur non<br />
omnes venti aeque frigidi? Responsio in promtu. Motu aeris calidi non<br />
tantum frigus produci, quantum motu frigidi.</p>

<p>Et quo frigidior est aer qui movetur, eo intensius frigus est, quod motu<br />
producitur. Ratio utriusque datur, quia calor resistit frigori,<br />
reagitque: Frigus autem unum adjuvat alterum. Hyeme ergo frigidiores<br />
sunt venti, quam aestate, quia aer vel ab aqua, vel a terra, vel a motu<br />
frigefactus retinuit suum frigus. Non enim a calore solis ita calefieri<br />
potest, sicut in aestate. Quare si aeque manserit frigidus, &amp; rursum<br />
moveatur, adhuc evadet frigidior. Atque hanc ob caussam Eurus &amp; Aquilo<br />
frigidiores sunt, quam Auster &amp; Lephyrus. Hi enim ex locis calidis<br />
portant aera: illi ex frigidis. Est enim sub plaga septentrionali frigus<br />
iisdem a caussis, a quibus apud nos hyeme. At in locis Australibus<br />
calore solis calefit aer. Quodsi putes nimis longum regiones istas a<br />
nobis distare, quam ut aer inde possit moveri ad nos; opponam</p>

<p>\[127\]</p>

<p>tibi vulgare dictum: quid vento celerius? Sed adhuc aliquid quaerendum<br />
restat.</p>

<p>Cur ergo, quamdiu venti sunt, vapores in aere non condensantur? Ratio<br />
datur haec: quum aer inter atomos interjectus sit, frigore autem hi<br />
vapores congregare debeant, &amp; aer expelli, non potest hoc a frigore<br />
fieri, quando sunt venti. Movetur enim tum totus aer, etiam illae<br />
partes, quae sunt inter atomos interjectae. Quare quum ipsae moveantur,<br />
frigoris motui resistunt. Atque haec etiam caussa est, quod nubes<br />
propemodum in pluviam resoluta, abeat adhuc, si ventus oriatur. Ex his<br />
ita constitutis abunde constat, quare aqua in superficie congeletur, non<br />
in medio. Non enim medium ab aere contingitur. Superficies aquae, quae<br />
proxime tangit glaciem, porro indurescit, quia illud frigus ab aere<br />
communicatum est glaciei. Glacies vero &amp; aqua quod tangenti videantur<br />
frigidiores, fit, quia sunt densiores. Ideoque qualitatem suam citius &amp;<br />
fortius imprimunt manui. Sed aer paulatim &amp; longo tempore praestat, quod<br />
ille cito.</p>

<p>\[128\]</p>

<p>## Sectio 4. De actionibus caloris &amp; frigori.</p>

<p>Hae sunt efficientes caussae caloris &amp; frigoris, videamus nunc porro,<br />
quae eorum sint actiones. Sunt autem utriusque duae. Una caloris est,<br />
calefacere, &amp; frigus extinguere. Frigoris, frigefacere &amp; calorem<br />
extinguere. Altera non una, sed multiplex videtur: illius rarefacere,<br />
dissolvere, emollire, liquefacere, arefacere, congregare homogenea &amp;<br />
segregare heterogenea: hujus condensare, constringere, indurare, &amp;<br />
congregare homogenea &amp; heterogenea simul. Caeterum si res probe<br />
consideretur, una tantum est actio: nempe motus localis. Quod calor<br />
&amp; frigus localiter moveant, evidenter potest demonstrari. Vapores quia<br />
habent partes dissitas interjecto inter illas aere, ut resolvantur,<br />
necesse est fiant propiores. Propiores fieri nequeunt, nisi per motum.<br />
Necesse enim est ut ad se</p>

<p>\[129\]</p>

<p>invicem moveantur. Quare quum haec condensatio &amp; resolutio fiat a<br />
frigore, ille quoque motus localis ab eodem fit. At contrarius motus per<br />
calorem fit. Nam ut corpus aliquod in vapores exhalet, necesse est<br />
partes a se invicem segregentur, &amp; intercedat aer. Illud nequit evenire<br />
nisi per motum localem. Quare quum illud a calore fiat, &amp; motus localis<br />
fit ab eodem. Sed inter motum caloris &amp; frigoris datur contrarietas.<br />
Calor enim movet a centro ad circumferentiam. At frigus a circumferentia<br />
ad centrum. Potest hoc posterius probari ab experientia. Aqua congelata<br />
in minore est spatio, quam ante. Videmus enim si aqua in vase aliquo<br />
congeletur, infra glaciem manere spatium inane, quod antea repletum erat<br />
aqua. Neque hic partes se invicem penetrarunt, quia sunt corpora. Neque<br />
glacies habet superficiem altiorem, quam ante; sed nonnunquam quoque<br />
depressiorem. Potest autem aqua liquida ita condensari, quia multum<br />
habet in se aeris sibi commixtum.</p>

<p>\[130\]</p>

<p>Est enim rara. Quod vero, si glacies in aquam resolvatur, non tantum<br />
vasis repleatur aqua liquida, quantum glacie; caussa est, quod glacies,<br />
quum sit corpus durum, non terminetur terminis alienis. Itaque ejus<br />
frusta non ita vas possunt replere, sicut aqua liquida. Sic hoc<br />
posterius probatur. Illud prius non minus est evidens. Experimur enim<br />
aquam ferventem ita posse attolli, ut olla non capiatur, cujus<br />
dimid\[i\]um ante vix replebat. Attollitur autem vi caloris. An vero hic<br />
caloris motus sit extractio? Non. Ipse enim intus non foret. Nam<br />
quicquid trahit, ad se trahit. Quum ergo intus sit, hic ejus motus est<br />
pulsio, quae partes pellit a medio ad superficiem. His ita constitutis<br />
subtilissime ratio datur, qua omnia illa paulo ante enumerata per motum<br />
localem fieri ostendatur. Frigus enim quia perpetuo movet versus<br />
centrum, facit ne partes diffluant: calor vero, quia movet versus<br />
circumferentiam, est caussa hujus diffluxus &amp; liquiditatis. Nam quando,<br />
partes diffluunt, media non diffluunt primo, sed</p>

<p>\[131\]</p>

<p>quae sunt in superficie. Quod ergo movet versus medium, non facit<br />
diffluxum: quia partes congregat in minore spatio. Vult enim, ut illa<br />
fiant in eo spatio, in quo est centrum, quod est minus. At quod movet<br />
versus circumferentiam vult ut sint in ampliore spatio: scilicet ultra<br />
propriam superficiem in alia, qua sit majoris ambitus. Propterea hoc<br />
extendit, illud contrahit. Hoc rarefacit; quoniam, eductis vaporibus,<br />
aere replet illud, in quo antea erant vapores, illud condensat; quia<br />
partes contrahendo aerem interjectum expellit. Hoc emollit, illud<br />
indurat. Nam durum est, quod tangenti non cedit. At quando omnes a<br />
circumferentia moventur ad centrum partes, tangenti cedere nequeunt,<br />
quia una alteram penetrare non potest. Quando ergo una resistit alteri,<br />
tum omnes resistunt, si amplius pertrahi nequeant. At quando omnes<br />
undiquaque ad centrum moventur, centrum primo resistit. Quare necessario<br />
&amp; reliqua resistunt, quia nihil est, quod illis resistit. Possunt enim<br />
exteriores superficies extendere, quia tum</p>

<p>\[132\]</p>

<p>nihil est, quod iis resistit. Quare hoc posteriore modo calor emollit:<br />
illo priore frigus indurat. Per eundum motum calor quoque congregat<br />
homogenea, &amp; segregat heterogenea: frigus ambo simul congregat. Siccum<br />
sicco est homogeneum, &amp; humidum humido. Caeterum triplex humidum datur:<br />
salsum, pingue, &amp; aqueum. Salsum autem salso homogeneum est, pingue<br />
pingui, aqueum aqueo: sed pingue &amp; salso &amp; aqueo heterogeneum.<br />
Heterogenea hoc modo segregantur. Neque calor neque frigus in siccum<br />
agere possunt, neque illud movere. Quare humidum liquefacit calor, dum<br />
partes ad superficiem movet. Siccum ergo in medio remanet. Humidum supra<br />
solum natat; quia sicco humidum est gravius. Idcirco caloris vi illud<br />
fit supra siccum. At frigus, quia indurat, si humidum &amp; siccum antea<br />
fuerint per mixta, simul congregat. Trahit enim omnes humidi partes ad<br />
centrum, qua in suo complexu retinent sicci quoque partes. Imo quum<br />
siccum sit gravius humido, vi sua</p>

<p>\[133\]</p>

<p>gravitatis movetur ad centrum una cum humido, quod movetur vi frigoris.<br />
Sicut autem humidum a calore movetur, siccum remanet, ita hoc humidum<br />
prius movetur, quam illud. Primo enim extrahit aqueum, deinde comburit<br />
oleosum, remanet salsum induratum. Quare autem hoc potius trahit, quam<br />
illud; quare oleosum magis accendat, quam aqueum, rationem aliam nescio,<br />
quam quia ita ejus fert natura. Ita ergo fit segregatio, quatenus unum<br />
quiescendo fit solum, dum relinquitur solum, ubi erat antea; alterum<br />
motu, dum, ut sit solum, movetur. Frigus vero, quia ad centrum cogit,<br />
congregat. An vero calor per combustionem aliquid humidi oleosi ita<br />
absumat, ut in nihilum redigat, disputari potest. Illud in medio<br />
relinquimus, &amp; ad rem nostram haec porro. Quaeri potest, si a frigore<br />
partes ad centrum moveantur, quomodo in nive vapores prius congelentur,<br />
quam in guttas resolutae sunt? Respondetur, intensissimum frigus ita<br />
fortiter constringere, ut priusquam partes</p>

<p>\[134\]</p>

<p>omnes ad unum centrum mota fuerint, sicut in pluvia fit, &amp; aliquo etiam<br />
modo in grandine, tres, aut quatuor, aut plures partes ita constringi, &amp;<br />
sibi invicem prope cohaerere, ut ad unum commune centrum amplius a<br />
frigore removeri nequeant ob gravitatem. Hoc contingit in nive. Haec<br />
caussa est, quod ab exiguo frigore oriatur pluvia, a majore grando, a<br />
maximo nix. Praeterea quaeri potest, an ergo in aqua liquida perpetuus<br />
sit calor, qui contineat ipsam in liquiditate, ne indurescat. Si foret,<br />
cur sentiri non posset? At ego non credo calorem in se habere, quod<br />
sentitur esse frigidum. Quare dicamus aquam liquidam habere in se<br />
frigus, quod agat tantum, quantum potest, tam diu, ac potest. Sed quia<br />
non est in eo gradu, qui intensissimo frigori debetur, nec illud<br />
praestat, quod est intensissimi frigoris, nempe congelare. Sed adhuc<br />
aliquid restat difficultatis. Cur ergo aqua congelata liquefit hyeme,<br />
quum aer non sit calidus, sed tantum in remissiore, quam ante, gradu<br />
frigidus? Sane si omni competat frigori,</p>

<p>\[135\]</p>

<p>movere ad centrum etiam huic competit, etiamsi remissiori. Quare ut<br />
concedatur non adjuvari ab eo intensius frigus; attamen non foret ei<br />
impedimento, nec potius contrarium faceret. Valde vereor, ne me in<br />
augulum conjecerim, unde pedem referre nequem. Patet tamen aliqua via<br />
effugio. Quum aer non sit tam frigidus, ac ante fuerat, nee glacies<br />
manere potest tam frigida, ac ante erat. Haec enim est reactio, quae<br />
datur non solum inter diversas qualitates, sed etiam inter easdem<br />
diversorum graduum. Intensius ergo glaciei frigus dum conatur aeque<br />
frigefacere aerem minus frigidum a nimia aeris copia vincitur, &amp; in<br />
remissione aeris frigori fit simile. Ita glacies liquescit. Nam sicuti<br />
antea dicebamus aqueum humidum non posse indurescere, nisi a nimio<br />
frigore, quia partes ejus non sunt viscosa ac tenues, ideoque<br />
difficillime cohaerent; ita nune dicimus frigus illud remissius non esse<br />
sufficiens ad retinendum aquae partes ita constrictas. Propterea partes<br />
fluunt, sicut ante. Ex quibus porro intelligi potest, quare</p>

<p>\[136\]</p>

<p>plumbum &amp; cera indurescant, dum adhuc tepent. Quum enim humidi pinguis &amp;<br />
viscosi natura sit contraria aqueo, sicut hujus est difficile partes<br />
cohaerere, ita illius facile propter tenacitatem &amp; viscositatem<br />
earundem. Quare sicut in aqueo humido nequeunt partes contineri ab<br />
exiguo frigore, ita in viscoso ab exiguo calore nequit aut separatio<br />
fieri, aut facta continuari. Quare ubi calor remittitur, ad debitam<br />
redeunt duritiem. Hujus argumentum est, quod plumbum nequeat liquefieri,<br />
nisi ab intenso calore. Atque tum extendi, &amp; aliquid aeris in poris<br />
recipere signum est, quod in majore sit spatio. Cera enim liquefacta non<br />
capitur vasculo, quo eadem numero capiebatur dura. Sed humidum salsum a<br />
calore induratur, a frigore liquefit. Haec peculiaris ejus est natura.<br />
Accedit enim proxime ad siccum. Propterea partes habet crassas: quae a<br />
mediocri calore a centro trahuntur quidem ad superficiem: sed quia calor<br />
est exiguus, ultra superficiem moveri nequeunt. Resistunt ergo extrema<br />
primo.</p>

<p>\[137\]</p>

<p>At si sal in ignem conjiciatur, majore calore partes expelluntur,<br />
scilicet vapores ita, ut sonum &amp; crepitum excitent. Frigore autem primo<br />
liquefiunt; quia hoc partes a circumferentia movet ad centrum. Quodsi<br />
porro moveat, rursus indurescent: sic enim &amp; aqua salsa congelatur, &amp;<br />
quidem facillime. Quod vero de aqua diximus, illud verum esse hinc<br />
constat. scire aveo, qui fiat, quum frigus a circumferentia ad centrum<br />
movent partes, quod non relabantur, sed quo motae sunt, maneant? Num<br />
habent forte in sese principium ejusmodi motus: ut ita quiescere hic<br />
debeant, donec calor venerit, qui illas liberet ab hoc carcere? Non hoc<br />
respondeo, qui scio aquae partes diffluere, si modo nactae sunt frigus<br />
in remissiore gradu. Illud ergo, ubi naturale agens, ibi agit quantum &amp;<br />
quamdiu potest. Frigus ergo, quod facit glaciem, non cessat hac facta,<br />
sed movet adhuc, sicut ante. Propterea glacies non tantum tempore fit<br />
crassior, sed &amp; durior: sic &amp; nix. Movet ergo frigus tantum, quantum<br />
ante: sed partes</p>

<p>\[138\]</p>

<p>non tantum moventur. Quando enim se invicem proxime contingunt, non<br />
possunt diutius ad se invicem moveri, nisi corpus penetret corpus. Quare<br />
subtilius dicitur: conservationem glaciei fieri, sicut a nonnullis<br />
describitur conservatio mundi; creationis continuatio. Continuatur enim<br />
motus ille, quo fit, ut, quando partes se invicem contingant, non<br />
possunt relabi, sicut, quando moventur, non poterant resistere. Quando<br />
ergo frigus est debilius, &amp; motus fit debilior. An igitur humido<br />
indurescere violentum est? Non magis quam frigefieri. Interim quin illud<br />
maxime naturale censeatur, quod habet in gradu remisso, humido aqueo<br />
naturalius est esse liquidum, pingui esse durum, sed in remisso gradu.</p>

<p>\[139\]</p>

<p>## Sectio 5. De duritie, mollitie, liquore, ariditate, lentore, friabilitate, fluore, stabilitate, raritate, densitate, asperitate, laevitate, lubricitate, &amp; figura.</p>

<p>Quomodo hae qualitates (ita enim vocant) a calore &amp; frigore efficiantur,<br />
jam discussum est, inquiramus nunc, quid sint. Dari eas re vera, nequit<br />
negari: quia sentiuntur. Neque idem sunt, quod corpus subjectum. Possunt<br />
enim separari. Ita quod durum est, fieri potest molle; quod stabile,<br />
fluidum; quod densum, rarum, &amp; contra. An ergo distincta sunt entia, &amp;<br />
inter accidentia qualitatum numerum complere possunt? Ita vulgo<br />
statuunt. Quas ob rationes non declarant. Nos vero non esse entia, sed<br />
entium modos profitemur. Id quod paucis explicandum &amp; demonstrandum.<br />
Sufficeret quidem illa saepius usitata ratio: entia non esse</p>

<p>\[140\]</p>

<p>multiplicanda absque necessitate: sed habemus speciosiora argumenta,<br />
quae proferre decet. Quod est reale accidens, per se unum necesse est ut<br />
sit quoque in subjecto per se uno. In eo non sunt hae qualitates. Non<br />
enim sunt in atomis, sed sunt in corpore aggregato ex atomis, eique<br />
competunt per illam aggregationem. Illud vero esse ens per aggregationem<br />
demonstrabimus[,] ubi in corpore nihil reale praeter atomos esse<br />
disputabimus. Quod adhuc evidentius confirmari potest. Situm non esse<br />
ens, sed entis modum, supra disputatum est. Qualitates hae sunt ipsa<br />
atomorum situs, vel saltem ab hoc oriuntur. Nam de duritie &amp; mollitie<br />
abunde hoc demonstratum est in hisce superioribus. Est enim durum, quod<br />
resistit tactui: molle quod cedit. Resistit autem, vel cedit ob partium<br />
cohaesionem &amp; ad se invicem situm. Idcirco a tactu primo &amp; per se non<br />
sentiuntur, sicut calor &amp; frigus, sed motu deprehenduntur.</p>

<p>Neque enim mollitiem sentis, sed rei mollis cessionem; neque duritiem<br />
sed rei durae resistentiam. Atque hinc reliquae</p>

<p>\[141\]</p>

<p>qualitates facile diiudicari possunt. Nam stabile idem est, quod durum;<br />
fluidum, quod molle. Est enim stabile, quod facile terminis propriis<br />
terminatur, fluidum, quod difficile. At propriis terminis posse<br />
terminari hoc corpori competit per duritiem, sicut per mollitiem non<br />
posse. Idcirco non tantum non distinguuntur realiter durum &amp; stabile,<br />
molle &amp; fluidum, sed idem quoque modus est durities cum stabilitate,<br />
mollities cum fluore. Sic quoque ariditas idem est cum duritie,<br />
liquiditas cum mollitie. Quamvis non omne molle sit liquidum. Nam pulvis<br />
est mollis, non tamen liquidus, neque aridus proprie, sed siccus. Aridum<br />
enim dicitur proprie, quod ex sicco &amp; humido induratum est, uti ferrum &amp;<br />
cera. &amp;c. Liquidum vero est molle humidum, non autem molle siccum. In<br />
iis ergo subjectis, in quibus sunt ariditas aut liquiditas, idem quoque<br />
sunt cum duritie &amp; mollitie. Flexile, fragile, &amp; friabile non sunt<br />
peculiares qualitates, sed duri species, &amp; sunt quasi</p>

<p>\[142\]</p>

<p>gradus quidam duri. Nam quod nondum adhuc omnino induratum est, dicitur<br />
flexile, sicut virentis salicis ramus. Quod vero magis induratum est,<br />
frangi potest. Neque enim se jam duci patitur, sed in partes frangitur.<br />
Quod maxime induratum, est friabile. Potest enim in minimas partes<br />
redigi. Idcirco flexile multum humidi in se habet, fragile minus,<br />
friabile minimum. Dantur quoque mollitiei species, sed illae non<br />
distinguuntur per gradus, sed per subjecta, in quibus sunt. Nam humidi<br />
pinguis mollities dicitur lentor: humidi salsi &amp; aquei liquor. sicci<br />
vero mollities proprio caret nomine. Has ergo qualitates ad situm esse<br />
referendas, per se notum videtur. At multo adhuc notius est, reliquas<br />
enumeratarum eo pertinere. Rarum enim definitur, quod habet partes<br />
dissitas: densum, quod compactas. Quare idem sunt, quod partium<br />
propinquitas, vel distantia. Neque hinc audiendi sunt, qui nobis adhuc<br />
aliam obtrudunt raritatem, scilicet aeris. Non enim ille est rarus, sed<br />
tenuis; qua qualitates minime sunt</p>

<p>\[143\]</p>

<p>confundendae, sicut nec densitas &amp; crassities. Laeve dicitur, quod habet<br />
superficiem planam. Asperum, cujus partes inaequaliter prominent.<br />
Utrumque ergo ob partium situm. Lubricum dicitur, quod facile tactui<br />
effugit. Est ergo lubricitas idem cum laevitate; sed in eo subjecto in<br />
quo est lubricitas, non in omni; nempe in humido viscoso. Hoc enim ob<br />
lentorem facile elabitur. At quod est asperum non ita potest effugere.<br />
Figuram quoque inter qualitates recensere solent, sed eam ad entium<br />
modos pertinere supra disputatum est. Est enim quasi modus quidam<br />
quantitatis, &amp; ad situm referri debet.</p>

<p>## Sectio 6. De humore, siccitate, tenuitate, crassitie, opacitate, diaphaneitate.</p>

<p>Illae qualitates ergo non sunt vera entia, sed entium modi. At alio modo<br />
se res habet cum humore, siccitate, tenuitate, &amp;</p>

<p>\[144\]</p>

<p>crassitie. Non enim haec oriuntur ex atomorum congregatione, sed in<br />
ipsis atomis existunt. Nisi enim singula atomi forent sicca, nec totum<br />
siccum foret, nisi humida, nec totum humidum, nisi tenues, nec totum<br />
tenue. Quare haec in ipsa corporis essentia insunt: imo &amp; per essentiam<br />
competere videntur. Unde nos satis probabiliter concludi putamus, esse<br />
eas idem cum essentia. Non enim a ratione finguntur, sed re vera in<br />
rebus dantur. Neque separari posse a rebus putandum est. Nulla enim<br />
separatio observata est, nec ratio pro ea afferri potest. Fatemur quidem<br />
arida fieri posse, qua sunt liquida, &amp; vice versa: sed humida fieri<br />
posse, quae sicca sunt, non putamus. Illo namque modo caro nostra arida<br />
est, &amp; tamen ex humido constat, sal aridum est, sic lapides &amp; metalla,<br />
quae tamen ex humidis facta sunt. Verum datur inter siccum &amp; aridum<br />
quaedam differentia. Siccitas competit cuilibet atomo in sese. At<br />
ariditas est, quae oritur ob partium cohaesionem, &amp; totius duritiem.</p>

<p>\[145\]</p>

<p>Ideoque haec est affectio totius aggregati, non entis per se. Atque hoc<br />
modo ex omnibus aridis adhuc arte chymica potest humidum aliquod<br />
extrahi, ex sicco non potest. Atque idem statuendum est de crasso &amp;<br />
tenui. Nam si crassities sumatur pro quadrati corporis dimensione, est<br />
modus quidam quantitatis, neque hujus loci: At si crassum sit, quod non<br />
facile penetrat, ejusque species sit opacum, quod non transmittit lumen;<br />
tenue vero, quod partes habet exiles, &amp; facile penetrat, ejusque species<br />
&middot; sit diaphanum, hujus sunt loci, neque a suis subjectis distinguuntur.</p>

<p>Quid ergo ad haec dicendum: siccum aliquod in aquas injectum non diutius<br />
apparet siccum, humidum ubi contingit siccum, cum eo ita miscetur, ut<br />
illud humectet? Nempe hoc siccum in aquam conjectum non diutius apparet,<br />
non quia non sit, sed quia minimae partes a se invicem vi humidi<br />
segregentur, quae separatim ob exilitatem in sensum non incurrunt. Sic &amp;<br />
aqua, si</p>

<p>\[146\]</p>

<p>siccum contingat, per poros repit; seque inter minimas partes insinuat;<br />
ut ita sicca partes adhuc quidem sint, sed ob aquae copiam appareant<br />
humidae: humidum tamen quod ibi conspicitur, est ipsa aqua humida<br />
substantia. Quodsi his nondum moveantur, ut pedibus eant in nostram<br />
sententiam, proferamus nostrum dogmatum Achilleum propugnatorem: entia<br />
non esse multiplicanda absque necessitate. Quare necesse est, ut aut<br />
illi firmas pro distinctione harum qualitatum a substantiis proferant<br />
rationes, vel, si proferre nequeant, idem eas esse cum subjectis<br />
concedant.</p>

<p>## Sectio 7. De gravitate &amp; levitate.</p>

<p>Restant inter tactiles qualitates gravitas &amp; levitas. Eae non sunt modi<br />
orti ex partium situ, sed ipsis atomis inesse putandum. Est neque enim<br />
corpus est grave, nisi quia singulae atomi graves sunt.</p>

<p>\[147\]</p>

<p>An vero gravitas idem sit cum suo subjecto, an ab eo distinguatur ut<br />
modus, de eo dubito. Dubitationis caussae haud leves. Pro distinctione<br />
militat: gravitatem esse vim corporibus a Deo impressam; qualis a nobis<br />
iis potest imprimi. At qua a nobis imprimitur. distincta est, quia<br />
separari potest. Quaedam ergo gravitas, nempe violenta, est modus entis.<br />
Quare idem quoque videtur statuendum de gravitate naturali. Quae enim<br />
ratio diversitatis? Deinde non videtur implicare contradictionem,<br />
separari a rebus gravitatem.</p>

<p>Ille enim idem Deus, qui fecit corpora deorsum ferri, an non posset hunc<br />
motum iis demere, &amp; facere ut naturaliter sursum tenderent? sed pro<br />
identitate afferri potest, nunquam separatam fuisse, nec separabilitatis<br />
indicium ullum datum esse. Fit quidem corpus per condensationem &amp;<br />
rarefactionem jam gravius, jam levius, sed ipsae atomi suam sibi<br />
retinent gravitatem. Totum vero corpus aggregatum est gravius aut levius<br />
ob plures aut pauciores partes, item ob aerem in poris</p>

<p>\[148\]</p>

<p>Existentem; item porosa corpora submergi nequeunt, quia pori aere sunt<br />
repleti, qui ab aqua detineri non patitur. Quapropter illud in medio<br />
relinquamus, &amp; gravitatis naturam porro contemplemur. Gravitas est vis<br />
quaedam a Deo rebus, quum creabantur, impressa, qua deorsum moventur.<br />
Illud ut intelligatur, res paulo altius ordienda est. Gravitas ipsa haud<br />
sentitur. Neque enim plumbo jacenti si manum imponas, senties illud esse<br />
grave. At per motum deprehenditur. Nempe si attolas, aut manui illud<br />
imponas, gravitatem comprehendes. Quare ex motu, quo corpora deorsum<br />
feruntur, cognoscimus gravitatem, quia vel trahunt, vel premunt ad<br />
centrum. Quo autem magis premunt aut trahunt, eo graviora, quo minus, eo<br />
leviora censentur vulgo.</p>

<p>Quare gravitatem ipsam tactu haud percipimus, sed motum ad centrum<br />
universi, nempe pressionem aut tractionem, ex qua judicamus de<br />
gravitate. Quodsi lapidem manu mea fortiter</p>

<p>\[149\]</p>

<p>projiciam deorsum, majus habebit pondo, quam si pedetentim cadat. Magis<br />
enim premit. Quomodo magis premeret, fi non haberet majus pondo? Quare<br />
majorem habet gravitatem, qua ipsi addita est a manu mea. At haec<br />
gravitas a propria lapidis gravitate non differt specie, sed tantum<br />
secundum majus &amp; minus. Quare sicut hac est vis impressa a manu mea, ita<br />
putandum est, illam esse quoque vim impressam ab eo, qui condidit<br />
universum. Quodsi quaedam vis corporibus a nobis imprimatur, qua ad<br />
alium terminum moveantur, scilicet sursum, vel antrorsum, vel<br />
dextrorsum, &amp;c. non illa erit gravitas. Ea quoque non est perpetua, quia<br />
tandem vincitur ab hac perpetua vi resistente, qua deorsum feruntur.<br />
Quare haec vis impressa est perpetua, &amp; continuatur verbo Dei. sic enim<br />
illud ad Hebraos intelligendum est: Deum omnia portare verbo suo. Nempe<br />
quia verbo suo continuat hanc vim impressam in creatione.</p>

<p>\[150\]</p>

<p>Quum enim extra hunc mundum sit infinitum spatium, &amp; mundus in medio<br />
quiescat sine fulcro, haec est sustentatio illa, de qua ibi loquitur<br />
Apostolus; non vero creationis quaedam continuatio.</p>

<p>Nam in universo hoc, duo sunt admodum mira summae sapientiae divinae<br />
summa argumenta; quorum tamen ratio hic potest dari. Unum est, quum<br />
mundus hic sit finitus, &amp; extra eum undiquaque sit infinitum spatium,<br />
quod nullo corpore repletum est, quomodo Deus hunc ita fecerit, ut hic<br />
in eo spatio, in quo est, quiescat sine ullo fulcro; neque aut huc aut<br />
illuc cadat? Alterum est; quum hic mundus sit rotundus globus, quomodo<br />
ita factus sit, ut superficies undiquaque sursum vergat? Nempe quum<br />
infra nos sint antipodes, quomodo illi gerant caput erectum ad superna,<br />
sicut nos? Liceat mihi tantum digredi a proposito, ut horum rationem<br />
obiter demonstrem. Omne leve ferri sursum vulgo circumfertur. Est tamen<br />
falsum. Et contra, hoc verum: nullum corpus sursum tendit. Si enim</p>

<p>\[151\]</p>

<p>sursum moverentur, ab uno communi centro ad circumferentiam moverentur.<br />
Et quum extra circulum nihil sit, quod ipsis possit resistere, sed<br />
tantum inane spatium, si sursum moverentur, a se invicem diffluerent.<br />
Moverentur enim ultra circulum per illud inane spatium: quia nihil huic<br />
natura\[li\] motui foret impedimento. At ita non decuit sapientissimam<br />
caussam instituere universum. sed omnia debuere esse contigua. Propterea<br />
omnes partes a circumferentia moveri debuere ad centrum. Hac enim<br />
ratione tantum potuerunt fieri contigua. Quare omnia corpora ita creata<br />
sunt, ut ad centrum moverentur. sunt quidem per essentiam suam<br />
indifferentia tam ad hunc, quam ad illum motum: nam Deus potuisset vim<br />
impressisse qua sursum moverentur, sed per hanc vim impressam<br />
determinantur ad hoc centrum. Quare &amp; partes conservantur ne diffluant,<br />
quia aliorsum a sese moveri nequeant; &amp; totus mundus manet in hoc<br />
spatio, in quo est, quia omnes partes feruntu\[r\] necessario ad medium<br />
hujus spatii. Quare non aliter a</p>

<p>\[152\]</p>

<p>Deo mundus portatur, nisi quia hac vis impressa est, sed aquae major,<br />
quam aeri, terrae maxima. Ita fieri decuit. Nam quia corpori crassiori<br />
major vis imprimi potest, quam tenuiori, idcirco terra maxima vis<br />
impressa est, quia crassissima. Idcirco quoque est in ipso centro; &amp;<br />
aere cingitur. Corpus enim tenue cedit crassiori, non crassum tenui: sed<br />
tamen vis quaedam rebus in mediocritate impressa est, ut possit illa<br />
vinci a majore vi, qua foret animalium. Propterea ejusmodi quaestiones<br />
(an, si corpus per vacuum moveretur, in instanti moveretur? An motus<br />
ille foret continuus &amp; divisibilis?) ortae sunt ex mera rerum Physicarum<br />
ignorantia. Nunc porro ad alterum admirandum. Corpora habent vim<br />
impressam, qua ad centrum moventur&middot; &amp; quidem in recta linea moveri<br />
debuere. Alias enim aut in circulari, aut curva moveri debuissent. si in<br />
circulari, nunquam ad centrum pervenirent. Si in curva, plures fuissent<br />
motus. Est enim manus motus simplex aut compositus. Simplex,</p>

<p>\[153\]</p>

<p>rectus, aut circularis. Compositus, qui ex pluribus simplicibus<br />
componitur. Quare si motus ejus fuisset in curva linea, fuisset<br />
compositus, neque unus, sed plures. Quare quoque plures fuissent motus<br />
termini. At est unus tantum, scilicet centrum. Deinde nec motus<br />
naturalis plures diversos terminos habere potest. Alias motum foret<br />
indifferens, tam ad hunc; quam ad illum motum. At ubi necessitas, ibi<br />
nulla indifferentia. Ubi autem motus est naturalis, ibi est necessarius.<br />
Propterea ubicumque corpus est, necessario inde fertur per rectam lineam<br />
ad centrum. Ita ergo mundus hic undiquaque sursum vergit quia corpora<br />
undiquaque vi gravitatis deorsum vergunt. sunt enim sursum &amp; deorsum<br />
ejusdem linea diversi termini. Et ubi unus, ibi e diametro habet sibi<br />
alterum oppositum. Sapienti sat dictum. Redeamus nos ad rem. Levitas<br />
nihil reale est, sed gravitatis privatio. Neque sentitur leve; sed quia<br />
corporis tractionem aut pressionem ad ima non sentimus, illud leve<br />
dicimus. Leve ergo quando</p>

<p>\[154\]</p>

<p>percipimus, sensilis privationem percipimus. Stellae ergo leves sunt.<br />
Non enim habent vim illam impressam, qua deorsum tendunt, sed in suo<br />
circulo circummoventur. Reliqua omnia, quaecumque dantur, gravia sunt.<br />
Ratio manifesta, quia ex eorum collectione potest tandem pondo effici.<br />
At etiamsi omnia levia congregares, nunquam ex iis conficeres grave<br />
magis, quam ex multis frigidis unum calidum. Sed non omnia aeque gravia<br />
sunt. Terra gravissima, minus gravis aqua, minime aer. Corpora mixta<br />
graviora sunt, prout plus terrae &amp; aquae participant: Leviora, prout<br />
porosiora, &amp; plus aeris in poris habent. Quare ipse aer quoque gravis<br />
est. Tendit enim ad centrum. Imo nonnunquam magna vi, ne vacuum detur:<br />
quamvis hic motus ex parte violentus censeri debeat. Cur ergo non<br />
sentitur gravis? Ratio in promtu. Gravitas ejus omnium minima, quia<br />
tenuitas omnium maxima, locus omnium extimus. Propterea in nobis vis<br />
major resistendi, quam in ipso premendi. Nam hanc ob caussam nec aqua</p>

<p>\[155\]</p>

<p>gravis est nobis in aqua natantibus. Qui enim merguntur, sunt infra<br />
magnam aqua partem neque tamen ullam sentiunt gravitatem. Multum quoque<br />
ad hoc facit, quod assueti simus aeri. Quemadmodum nec vestes, quibus<br />
induti sumus, si iis assueti sumus, graves nobis sunt: quamvis in se<br />
graves sint. Cur ergo uter inflatus nihilo gravior, quam ante? Quia si<br />
imponatur librae, idem aer antea erat libra impositus, sed non inclusus<br />
uteri, sicut nunc. Haec quidem plana sunt ex nostra explicatione, sed<br />
ardua tamen adhuc restat difficultas. Uni corpori non potest competere<br />
duplex motus naturalis. Naturale namque agens non potest non agere, si<br />
non impediatur. Idcirco terra non potest non deorsum cadere, si nihil<br />
impedimento sit. Quodsi ergo duo motus contrarii ei forent naturales, a<br />
duobus contrariis motibus simul posset moveri. Quaecumque enim rei<br />
competunt per naturam &amp; essentiam, eorum unum non tollit alterum. At<br />
illud contradictionem implicat. Idcirco quaeri potest, qua vi aqua,<br />
sursum feratur</p>

<p>\[156\]</p>

<p>ne detur vacuum. Non enim hac fuga vacui, qua sursum fertur, ei potest<br />
esse natulis, quoniam naturale illi est deorsum tendere. Est ergo motus<br />
violentus. Quare ab externo movetur motore. Quodnam illud est? Inane<br />
spatium esse non potest. Nam quod est non ens, ejus non datur realis<br />
actio. Nec terra magis in caussa esse potest, quam ipsa aqua. A quo<br />
igitur cogitur? Paucis hoc explicabo. Corpus non potest penetrare<br />
corpus. Quum ergo hoc vacuum, quod jam vacuum, antea corpore aliquo erat<br />
repletum, &amp; hoc corpus cum ex eo migravit, alicubi manere debet: Reliqua<br />
ergo corpora ei cedere coguntur. Quare necessario aqua cogitur sese<br />
attolere ad vacuum illud replendum, ut detur spatium in quo esse possit<br />
corpus, quod migravit ex illo vacuo. Facilis ergo responsio ad<br />
quaestionem propositam. Cujus vi fit spatium illud vacuum, ejus vi<br />
contingit talis quidam motus, quo ipsa aqua attollitur, &amp; ab aliis<br />
corporibus premitur, quoniam corpus nequit penetrari a corpore. Ex</p>

<p>\[157\]</p>

<p>quibus intelligi potest, quanti apud nos fiant illa axiomata:<br />
unumquodque quiescit in loco suo, &amp; movetur naturaliter ad suum locum.<br />
Non enim quicquam per se quiescit, nisi in centro, neque movetur, nisi<br />
ad centrum. Id tamen totius mundi non est locus.</p>

<p>## Sectio 8. De sapore &amp; odore.</p>

<p>His tam arduis ac tam ambiguis discussis quaestionibus, conemur<br />
reliquarum porro qualitatum naturam planam facere. Primo de saporibus &amp;<br />
odoribus quamvis non multa rationes occurrant refutandae, nec argumenta<br />
supersint multa ad nostram sententiam confirmandam. sapor &amp; odor ita<br />
sunt conjuncti, ut ubi unus, ibi alter. Neque sunt nisi in corporibus<br />
mixtis, sed non in omnibus corporibus mixtis. Etiamsi enim terram<br />
misceas cum aqua, nunquam inde fiet odor &amp; sapor.</p>

<p>\[158\]</p>

<p>Sed siccum misceri debet cum humido salso &amp; oleoso, ac a calore<br />
percolari. Propterea res durae saporem nullum linguae praebent, sed<br />
dentibus atteri debent, ut gustentur, manibus fricari ut odorem<br />
spargant. Tum quoque; si frigidae sint, nec sapor gustabitur, sed calore<br />
lingua calefieri debent, &amp;, si sint sicca, ab humore lingua humectari,<br />
nec odor percipietur, sed ab aliquo calefieri debent, ut odor sentiatur.<br />
Defertur enim odor ad nares in vapore. Nam &amp; cerebrum juvat, &amp; amota re<br />
odorifera adhuc manet. Id fieri non posse, nisi in. vapore deferretur.<br />
sic enim ventis aversis una aufertur odor, &amp; quo spirat ventus, eo<br />
fertur. Res quoque odorifera, si aliquandiu sparserint odorem,<br />
marcescunt. Quae omnia non evenirent, si odor in vapore non existeret.<br />
sunt vero odor &amp; sapor in corporibus beneficio temperamenti. Hoc enim<br />
mutato &amp; illi mutantur. Quare aut idem sunt, quod temperamentum, aut ob<br />
hoc producuntur. Sed quomodo corporis temperamentum posset efficere ens<br />
a se specie</p>

<p>\[159\]</p>

<p>distinctum? Aut quae foret hujus distincti entis essentia? Atque hic<br />
iterum locum habet usitatissimum illud argumentum: entia non esse<br />
multiplicanda sine necessitate. Quare neque hic distinctionem inter<br />
odorem &amp; saporem, vel hos &amp; temperamentum confingere decet veritatis<br />
studiosum. Nulla enim ratio, nullum distinctionis indicium. Taceo quod<br />
ex saporibus firmissimum indicium desumatur de temperamento. Id quod<br />
fieri non posset, nisi aut idem forent cum temperamento, aut necessarium<br />
ejus effectum: de quo, quid foret, aut quomodo fieret, plurima moveri<br />
possunt difficultates: quibus heri fortassis satisfieret. At eas non<br />
recensebo, sed hoc addo: si nonnunquam corpus alium habeat odorem alium<br />
saporem, illud fieri vel quia nares &amp; lingua diversi sint temperamenti,<br />
ut, quod huic gratum, illis sit ingratum: quemadmo\[dum\] hic &amp; ille<br />
homo diversum in linguis habent temperamentum, quandoquidem qui sapor<br />
huic placet, illi displicet: vel quia diversae sint in corpore partes<br />
tenuiores &amp;</p>

<p>\[160\]</p>

<p>crassiores, &amp; hae aliud habeant temperamentum, quam illae: est enim odor<br />
in partibus tenuioribus, sapor in crassioribus. Ad quem modum videmus<br />
alimenta nostra habere partes diversi temperamenti; quarum convenientes<br />
substantia nostra adduntur, inconvenientes expelluntur. Quare illud<br />
idem, quod tactui est corporis temperamentum, lingua est sapor, naribus<br />
odor. Quia enim organa sunt diversa, etiam haec diversa esse putamus,<br />
quae in se sunt eadem. Neque hoc absurdum: eandem rem diversimode<br />
sentiri pro organorum diversitate. Contingit namque idem illud in<br />
titillatione venerea. Tantam enim hac parit voluptatem, non quia<br />
qualitates, quae ibi sentiuntur, diversa sunt (sunt enim illae eadem)<br />
sed quia organum diversum est ab aliis tactus organis. Quodsi hic idem<br />
diversimode sentiatur, &amp; diversam in sentiendo pariat voluptatem ob<br />
organorum diversitatem, qua quaeso ratio vetat, idem de saporibus &amp;<br />
odoribus affirmare?</p>

<p>\[161\]</p>

<p>## Sectio 9. De colore.</p>

<p>Ita de odoribus &amp; saporibus, pergamus ad colores. De iis ita sentimus.<br />
Colores oriuntur oriente lumine, &amp; occidente pereunt. Quare res non<br />
illuminata nullum habent colorem. Et corpora opaca in superficie tantum<br />
habent colorem, non in medio. Ut ita secto pomo oriatur color in partium<br />
superficie, qui antea non inerat. Unde verum illud Poetae. &quot;Rebus nox<br />
abstulit atra colorem.&quot; Caeterum ut haec carius introspiciantur, colorum<br />
ortus paulo altius repetendus est. Corpus lucidum per se primo est<br />
visibile: opacum vero non nisi illuminatum. Illuminatur a lumine: quod<br />
est species visibilis ipsius lucis. Et quoniam omnis species in aliquo<br />
subjecto est, hoc lumen in aliquo corpore recipitur, non lucido, sed<br />
diaphano vel opaco. Corpus diaphanum permeat, quousque potest:</p>

<p>\[162\]</p>

<p>ab opaco reflectitur. Quare in opaci superficie tantum consistit: sed<br />
per diaphanum corpus totum est diffusum. Neque tamen corpus diaphanum<br />
facit esse diaphanum, neque ejus dici potest actus: sed corpus illud per<br />
suam essentiam est translucidum, non per lumen. Ita enim per aera<br />
tenebrosum aeque bene videri potest, ac per aera illuminatum. Imo melius.<br />
Nam lumen aera colorat: qui color impedimento est visui, quo minus tam<br />
accurate alios intueatur colores. Videri ergo potest quicquid<br />
illuminatum est, quousque illuminatum est. Eousque enim habet colorem.<br />
sic namque aer illuminatus non tantum in superficie, sed &amp; in medio<br />
habet colorem: Aestate caeruleum, at hyeme paulo magis albicantem. Quae<br />
diversitas diversae illuminationi tribui debet. Color hic videtur, ubi<br />
nulla alia corpora opaca sunt objecta oculis. Neque enim visus in<br />
infinitum usque protenditur, sed tandem sistitur. sic &amp; aqua videtur &amp;<br />
in superficie, &amp; in medio: praecipue fluvialis. Species autem visibilis</p>

<p>\[163\]</p>

<p>repraesentat illud medium, dum repraesentat distantiam partium. Lumen<br />
autem recipi quoque in superficie corporum opacorum, &amp; ab ea refecti<br />
facile potest evinci ex experientia. Si enim soli ex diverso opponatur<br />
corpus aliquod laeve, in superficie illius lumen receptum apparet. Sol<br />
si per vitrum micet, lumen consistere videtur in pariete. Atque sic<br />
statuimus lumen receptum in corpore opaco aut diaphano esse ipsum<br />
colorem: illud vero, &amp; a quo lumen in illo corpore producitur, sive sit<br />
corpus lucidum, sive aliud lumen, esse coloris caussam: quod ipsum ex<br />
aliquot experientiis evincemus. Variato lumine variatur color. Sic enim<br />
alius rerum apparet color si a sole illuminetur, alius, si ab igni,<br />
alius, si a luna, alius, si a candela. Et quo magis illuminantur, eo<br />
rutilantior videtur earum color. In umbra vero videntur nigricare, quia<br />
admodum debili illustrantur lumine. Quodsi nunc vi luminis varius<br />
oriatur color, utique ejus vi oritur color: quoniam varius color est<br />
color. Neque putand\[u\]m est noctu, si alius appareat, ita</p>

<p>\[164\]</p>

<p>videri, non esse. Quo enim modo videremus illud, quod non foret? Quare<br />
si ille color diurnus manserit in re de nocte, duos necesse est eidem<br />
rei inesse colores, nempe diurnum, qui noctu non videtur, &amp; nocturnum,<br />
qui videtur. Et quum hic posterior de die non insit, noctu autem insit,<br />
necesse est, ut vi luminis ortus sit. Quodsi hic nocturnus lumine<br />
nocturno fiat, quid ni pari modo diurnus lumine diurno? Aut quomodo<br />
diurnus non videretur, si noctu adhuc esset, &amp; illuminatus quoque esset?<br />
Ex hisce angustiis se nunquam poterunt expedire. sed addam adhuc majora.<br />
Quam varii nubium nonnunquam appareant colores? Ut ne ullus quidem<br />
extiterit pictor, cui tantae varietatis facta fuit copia. Et tamen hae<br />
nubes vapores sunt, &amp; hi omnes eundem habent colorem. Qualem habeant,<br />
per se notum est. Et in tenebris nigricant: e camino autem egressi<br />
albicant. Quin &amp; de nocte occidente sole amittunt diversos hosce<br />
colores, &amp; ad pristinum redeunt unum omnium.</p>

<p>\[165\]</p>

<p>Quare a lumine solari tot tamque diversi in nubibus oriuntur colores.<br />
Ipsae enim nubes non habent in sese tam diversum temperamentum, a quo<br />
oriantur, neque aliquid aliud, cui hoc ipsum a\[d\]scribi potest. Imo<br />
quod in sese habent, hoc ipsum &amp; de nocte manet: colores tamen hi non<br />
manent. sed nubes tantum differunt secundum raritatem &amp; densitatem,<br />
quantitatem, altitudinem, &amp; si quae ejusmodi alia. Sol autem per lumen<br />
author est omnium eorum colorum. Neque sat est, si dicamus esse tantum<br />
apparentes; quod vulgo solet garriri hac super re. Quo enim modo possunt<br />
apparere, si non sunt? Oculi eos vident: species nubium eos<br />
repraesentant. Quaeso, quomodo possunt esse in his nubium speciebus, si<br />
in ipsis nubibus haud sint? Aut a quo in nubium speciebus producti sunt?<br />
An non, qui eos produxit in speciebus, potuit eosdem producere in<br />
nubibus? Potest, quia ejusdem utrumque laboris. Imo, quia plane idem hic<br />
color est in speciebus. Produxit quoque, quandoquidem nihil est in rei<br />
specie, quin etiam in ipsa re existat.</p>

<p>\[166\]</p>

<p>Atque idem disputari potest de coloribus maris, qui unius aqua apparent<br />
varii. Sed urgeamus rem paulo acrius. Noctu fi tenebra sint, res nullum<br />
omnino habent colorem, nisi nigrum: modo hic color appellandus sit.<br />
Quamvis vix tenebras. Inveniamus, quae non aliquid luminis habent<br />
commixtum. Si haberent colorem, cur illae non viderentur? Quia sunt<br />
tenebrae, respondent. At nos, non videntur res, quia colorem non habent.<br />
Nam lumen non requiritur aut ex parte oculorum, aut ex parte diaphani.<br />
Illi enim sine ullo lumine per aerem non illuminatum conspicere possunt<br />
rem illuminatam procul distantem. Laternae longum distanti si directe<br />
opponas speculum, in eo non illuminato videbis speciem illius laternae<br />
delatam per aera obscurum. Quare lumen requiritur, ut res videatur, quae<br />
nequit videri, nisi sit illuminata. Aut ergo res non illuminata nullam<br />
spargit sui speciem, aut eam spargit, quae non repraesentat rei colorem.<br />
si nullam spargit non illuminata, necesse est ut vi luminis haec species<br />
producatur. Quid</p>

<p>\[167\]</p>

<p>ergo novimus in re colorem esse, si a lumine haec species producatur?<br />
Aut quare non potius asserimus lumen efficere colorem in re, q\[u\]am<br />
rei speciem, quum in re non alius debeat esse color, quam sit in rei<br />
specie? Caeterum lumen speciem rei non efficit. Non enim in tenebris<br />
lumen: &amp; illae tamen corporum non lucidorum sunt species: quae<br />
repraesentant illa, prout nondum lumine illustrata sunt. Adhaec niger<br />
color nullum recipit lumen, &amp; tamen ejus datur species. Spargunt igitur<br />
res non illuminatae quidem species, sed in iis non est color. Hic ergo<br />
vi luminis fit. Quare in rebus non est. Nam quae foret caussa, quod in<br />
rei specie non foret id, quod in re esset ? Aut si in specie rei vi<br />
luminis oriatur color, quidni in ipsa re? An non ejusdem est utrumque<br />
laboris? An non idem color est in re, qui in rei specie a lumine<br />
statuitur productus. Sed ut omnia persequamur, quae ab aliis colorum<br />
caussa constituitur? A multis calor, &amp; temperamentum corporis. At si<br />
calor potest efficere colorem, quidni quoque lumen?</p>

<p>\[168\]</p>

<p>Praecipue quum iis viris lumen nobilior sit qualitas calore. Et qua<br />
caussa, quod color non sit index temperamenti, si ab eo semper oriatur.<br />
Fateor quidem aliquod ex iis indicium nonnunquam sumi posse: sed illud<br />
fit, quatenus tales qualitates secundae ad tales requiruntur colores,<br />
qua fieri non potuere, nisi a talibus primis qualitatibus. Alii saniores<br />
aiunt, ex commixtione luminosi &amp; opaci colores generari. Ab hisce non<br />
longum absum: sed aliis verbis hoc ipsum latius declaro. Nam quaeso,<br />
quomodo lumen cum opaco misceri potest in medio rei opacae. Neque enim<br />
lumen se patitur intus contineri. Aut quo tandem modo de nocte erit<br />
color: si nocte lumen nullum sit ibi, &amp; color non sit, nisi ubi lumen<br />
cum opaco mixtum? Nos ergo, postquam demonstravimus vi luminis oriri<br />
colores, eorum essentiam clare declarabimus. Lumen unum producitur ab<br />
altero: omnium primum a luce. Et lumen productum, est in corpore sive<br />
diaphano, sive opaco. In diaphano toto est: in opaci superficie: &amp; ab ea<br />
reflectitur. Corpus illud, in quo est, sui</p>

<p>\[169\]</p>

<p>spargit speciem: lumen in corpore existens eodem modo. Ex duabus istis<br />
speciebus fit una mixta species, quae est coloris. Quemadmodum species<br />
alicujus rei existens in speculo spargit de se speciem: spargit &amp;<br />
speculum, sui speciem. Ex utreque fit una, quae repraesentat speciem rei<br />
existentem in speculo. Ita ergo lumen in superficie rei existens mixtum<br />
est in tenebris in eadem superficie per sese existentibus. Ab istis<br />
commixtis una species spargitur, &amp; ista duo in re sunt unus color. Lumen<br />
autem in corpore existens, productum est a lumine extra corpus<br />
existente. Quare eo remoto &amp; hoc lumen amovetur, &amp; mixtio cessat, eo<br />
accedente rursum fit mixtio. Neque enim haec aliter fit, quam<br />
recipiendo: sicut per simile de speculo hoc declaratum est. Quare color<br />
est ipsum lumen. Neque enim distinctum ens statuendus est, quandoquidem<br />
entia absque necessitate multiplicanda non sunt, &amp; omnino explicari<br />
nequit, qui lumen hoc distinctum a se ens producat. Nigrum vero omnino<br />
nihil</p>

<p>\[170\]</p>

<p>recipit in sua superficie luminis: sed ejus de die superficies eadem<br />
est, quae de nocte. Noctu omnia nigra sunt. Apparet autem corpus nigrum<br />
diu ab aliis distinctum, quia alia in superficie aut medio illuminata ab<br />
hoc distincta apparent. Noctu nulla corporum apparet differentia inter<br />
se, aut figura, quia in superficie omnia nigra sunt. At die oritur<br />
differentia: quia in hoc corpore aliter lumen miscetur, quam in illo:<br />
oritur &amp; figura; qua ubi hoc desinit, &amp; aliud incipit, hujus coloris<br />
sunt termini. Satis haec probabilia forent, nisi una adhuc restaret<br />
difficultas e medio tollenda, si fieri potest. Cur ergo tot diversi<br />
apparent colores, ubi unum lunem, quo illustrantur? Rationem in specie<br />
dare haud novimus, in genere hanc damus. A diverso lumine oriuntur<br />
diversi colores. Ita enim alius color est in rebus a sole illuminatus,<br />
alius in iis, quae a luna illuminantur. Deinde ob diversa subjecta<br />
recipientia lumen, oritur diversus color. Lumen enim fieri diversum, si<br />
in diversis sit subjectis, testatur hoc exemplum: eadem candela si<br />
accendas</p>

<p>\[171\]</p>

<p>adipem, si stramen, hujus flamma multo flavior erit, quam illius. Quae<br />
flammae diversitas oritur ex diversitate materiae. Porro vapores in<br />
media aeris regione non differunt, nisi secundum raritatem &amp; densitatem,<br />
ut &amp; secundum quantitatem. Et tamen nuspiam plures diversi colores, quam<br />
hic: quum tamen ab eodem lumine illuminetur. An non ergo idem in aliis<br />
contingit corporibus? Sic enim videmus quo corpora densiora, eo propius<br />
quod accedant ad nigrorem. Sed &amp; hic apud nos \[div\]ersa sunt corpora,<br />
diversae essentiae, diversimode hae quoque miscentur. Quare diversimode<br />
quoque lumen in superficie receptum ab his tingitur? Nam species<br />
corporis, etiamsi illud nondum sit illuminatum, repraesentat, quicquid<br />
est in corpore. Ergo diversa est, ubi diversum corpus. Propterea &amp;<br />
diversus color. Nam lumen cum hac specie commiscetur, &amp; cum varia varie.<br />
Haec caussa varietatis colorum: quam si minus probes, opponam tibi omnes<br />
nubes caeli, ut prius caussam varietatis in iis colorum declares, quam<br />
me ob haec reprehendas.</p>

<p>\[172\]</p>

<p>## Sectio 10. De sono.</p>

<p>Soni ortus ita vulgo solet describi: duo corpora colliduntur, collisa<br />
intermedium aera cogunt, percutiunt, &amp; percutiendo frangunt:<br />
repercussione hac fit sonus: Sic &amp; vox oritur: nempe spiritus e pulmone<br />
vehementer expulsus ferit aerem in larynge, id est, capite tracheae<br />
arteriae cartilaginibus &amp; musculis constructo contentum, eumque<br />
constringit ab laryngis cartilagines, ut per linguam exeat: a qua<br />
deinde, ut &amp; a palato, labiis, dentibusque varie dearticulatur. Auditur<br />
autem sonus, quatenus aer diffunditur expulsione quadam in gyrum facta,<br />
atque ita sono afficitur aer vicinus: ita tandem afficitur sono aer in<br />
auribus existens, qui movet tenuissimam &amp; robustissimam pelliculam in<br />
auribus existentem, quam tympanum vocant, a qua movetur nervus<br />
auditorius spirituum plenus e cerebro ad hoc tympanum delatus: quo<br />
commoto anima sonum</p>

<p>\[173\]</p>

<p>percipit. Est autem tympanum illud tenuissimum, ut facillime sonum<br />
deferat, &amp; robustissimum, ut aeri externo deneget ingressum ad cerebrum.<br />
Ita vulgo sonus describitur: ut a nobis aliter. Aer repercutitur, &amp;<br />
varie repercussione figuratur: repercussus in gyrum diffunditur: sicut<br />
in aqua circuli exoriri solent: diffusus simili motu afficit aera;<br />
tandem aera contingit, qui in aurium anfractibus situs: ille ita<br />
commotus movet tympanum, quod contingit: hoc porro nervum auditorium:<br />
quo commoto moventur omnes spiritus in ipso existentes, &amp; ab iis porro<br />
reliqui in ventriculis cerebri contenti: quorum motum sentiens anima<br />
videtur sibi sonos exaudire. Repercutitur autem aer, quia ita fert ejus<br />
natura, ut aliter motus non pariat sonum, neque aures nostras instar<br />
cheliidis factas possit intrare, nisi in gyrum agitatur. Echo vero<br />
contingit, quando idem aer secundum eandem figuram &amp; motum repellitur a<br />
corpore concavo, quod contingit: quo iterato motu iteratur quoque sonus.<br />
Ex quibus apparet vulgarem sententiam &amp;</p>

<p>\[174\]</p>

<p>nostram in hoc convenire, quod idem passim tradant de motu &amp; figuratione<br />
aeris: in hoc vero dissentire, quod vulgo putent, ab hoc aeris motu<br />
sonum effici, qui ab anima audiatur: nos putemus animam ipsam spirituum<br />
motum ab illo aere factum sentire, &amp; illum pro sono habere. Ingens<br />
utramque sententiam premit difficultas: quomodo oriantur tot diversi<br />
soni? Perinde enim est ad hanc, sive sonus sit ipse aeris motus, sive<br />
oriatur ab aeris motu. si enim motu aeris contingat, non erit diversus,<br />
nisi ob diversum aeris motum. Caeterum in specie reddere rationem<br />
sonorum non est nostrum: in genere tamen haec datur ratio: quia<br />
diversimode repercutitur. Alio enim modo repercutitur a corpore duro,<br />
alio a molli: alio a crasso, quam a tenui, alio a raro &amp; poroso, quam a<br />
denso: alio a corpore aequali, quam ab aspero: alio a vase pleno, quam a<br />
vacuo: alio a corpore concavo, quam a plano. Illud si percutiatur, fiet<br />
tinnitus: quia totus aer simul concutitur, qui intus continet ur, simul<br />
autem exire nequit, sed pars</p>

<p>\[175\]</p>

<p>post partem exit pedetentim. Ideoque tam diu durat ille sonus, quam diu<br />
durat motus. sed &amp; aer movetur certo modo &amp; figura, aut in longum aut in<br />
latum, aut alio modo. A qua varia figuratione varia oriuntur<br />
consonantes. Ita enim aliter figuratur aer, quando pronuntio B. quam<br />
quando C. Videtur quidem captu difficile: fieri posse tantam<br />
diversitatem sonorum ac motuum aeris, sed tamen ita se rem habere<br />
argumento evidentissimo sunt musicorum instrumentorum nervi. Quum enim<br />
sonus sit vel gravis vel acutus, vel ex his mixtus, quam varii unius<br />
ejusdemque nervi apparent, si vel intendatur magis vel remittatur. Quo<br />
enim intensior nervus, eo est acutior sonus: quo remissior, eo gravior.<br />
Acutus etiam est, quando aer movetur velocius, &amp; crebrius: gravis,<br />
quando tardius. Quodsi quaerant, qui fiat, quod aer repercussus sonum<br />
pariat; at non si alio modo moveatur, scilicet motu recto, haud aliam<br />
afferre possim rationem, quam; ita ferre aeris naturam &amp; essentiam.<br />
Ita haec ex plicata sunt: sed</p>

<p>\[176\]</p>

<p>nondum nostra sententia satis confirmata. Quare proferamus quoque<br />
aliquot rationes in medium. A sonis varie commovemur; varii quoque ab<br />
iis in nobis excitantur affectus, ira, maeror, laetitia, audacia;<br />
trepidatio, fletus, risus. At hi cordis sunt affectus. Et affectus sunt<br />
motus cordis Cor autem moveri nequit nisi a spiritibus. At sonus in<br />
spiritus nequit agere alio modo, quam movendo illos. Non enim spiritus<br />
hunc sonum aut recipiunt, aut diiudicant, quum vim sensitivam non<br />
habeant. Haec vero qualitas nequit movere spiritus: sed aer esse debet,<br />
qui moveat nervum auditorium, &amp; per illum spiritus. si qualitas spiritus<br />
moveret, illa tactilis foret. At sonus non est talis. Quare sic. A quo<br />
spiritus moventur, illud est aer motus. A sono moventur. Ergo &amp; ille est<br />
aer motus, vel potius aeris motus. Ita quoque si suber scindatur, aut<br />
simile quid, sentimus totum commoveri corpus. Praeterea susurrum quendam<br />
in capite nonnunquam audire videmur. At ibi non est aer. Qu\[a\]re nec<br />
qualitas haec soni: quae oritur motu aeris. Sed sonus ibi contingit,<br />
quia</p>

<p>\[177\]</p>

<p>spiritus moventur. Adhaec si manum auribus imponas, audietur continuus<br />
quasi susurrus quidam, quum tamen manus non moveatur ideoque hanc<br />
qualitatem non possit efficere. Sed susurrus hic fit, quia aer continuo<br />
a manu premitur, ideoque continuo tympanum leniter pulsat, unde<br />
continuus susurrus. Quodsi hisce nondum sis contentus, explices mihi,<br />
quo tandem modo a sono vehementiori homines queant interfici, aut in<br />
capite laedi, si sonus non sit aeris motus? Sed firmiora adhuc promam.<br />
Auditus fieri nequit, nisi tympanum pulsetur. Et ita fit auditus,<br />
quatenus anima hunc percipit motum. Tympanum illud pulsari, aut moveri<br />
nequit a qualitate tali, qualis illis est sonus.</p>

<p>Nam si accidens non migret de subjecto in subjectum, nec qualitas haec<br />
movere potest tympanum, nisi una moveatur subjectus aer, in quo sit.<br />
Quare sic habemus, quod volumus, aera necessario moveri. Quodsi sonus<br />
tympanum moveat, habemus itidem, quod volumus: nempe animam senti\[r\]e<br />
sonum, quatenus percipit motum</p>

<p>\[178\]</p>

<p>ipsius tympani. Atque hinc demonstratur non esse hujusmodi qualitatem.<br />
Deferretur enim in aere &amp; cum aere propter hunc finem, ut tympanum<br />
moveret, cujus motum anima perciperet. At hoc sequuntur duo absurda.<br />
Unum est, entia multiplicari absque necessitate. Nam ab aere satis<br />
moveri tympanum diximus. Alterum est: sonum hunc scilicet peculiarem<br />
qualitatem esse frustra. Nam aer movet tympanum, cujus motum anima putat<br />
esse sonum. Hoc enim posterius &amp; adversarii debent concedere. Quum enim<br />
sonus non sit nisi in aere: tympanum autem illud tenuissimum non habeat<br />
in sese aera, quia non habet poros, nec est capax soni. Quod enim per<br />
vitrum &amp; ejusmodi corpora audiamus, caussa est, quod sint porosa, &amp; in<br />
se habeant aera. Quare haec qualitas, scilicet sonus ab anima non<br />
sentitur, sed tympani motus, quandoquidem sonus tenuissimam illam ac<br />
robustissimam pelliculam nequit transire. At illa pellicula movetur ab<br />
aere. Quare nullum ob finem hac distincta ponitur qualitas. Et quaeram<br />
porro:</p>

<p>\[179\]</p>

<p>si sonus sit ejusmodi qualitas, qui fiat, quod vento adverso non aeque<br />
res audiatur, ac secundo, &amp; secundo, melius adhuc, quam aere pacato? Res<br />
enim visibilis aeque videtur. Nec satis si dicas: esse materialem<br />
qualitatem, quaero enim, quomodo hac esse possit, &amp; hoc materiale, quid<br />
tandem sit? Quodsi nos quoque interroges: si sonus sit aeris motus,<br />
quomodo fiat, ut adverso vento adhuc audiatur: res declarabitur per<br />
simile in aquae circulis, sicut enim hi quoque tendunt per fluctus<br />
adversos: quamvis multum ab iis tardentur: ita aeris circuli tendunt per<br />
ventum adversum. Sicut enim aquae, si in eam aliquid conjicias, multi<br />
fiunt circuli, quia est fluida: ita quum aer adhuc multo magis fluidus<br />
sit, putandum est adhuc citius in eo oriri hujusmodi circulos, &amp;<br />
velocius moveri. Atque ex hoc quoque intelligitur, quomodo duo soni<br />
simul audiri possunt, si sonus fit aeris motus. Postremo quaeram, quid<br />
sit haec distincta qualitas, &amp; quomodo fieri. Neque enim ulla alia<br />
apparet actio, quam motus localis aeris. At per</p>

<p>\[180\]</p>

<p>motum localem non potest produci hujus modi qualitas: quia ejus terminus<br />
non est ens, sed ubi. Fateor posse regeri de calore &amp; frigore, quae<br />
producuntur a corporibus, quando moventur: posse igitur aerem producere<br />
motu suo sonum, sicut eo producit frigus. Caeterum ita adhuc alia restat<br />
difficultas. Si sonus sit ens reale ab aere distinctum, &amp; non semper<br />
duret, sed statim intereat, necesse est ut ab aliquo extinguatur. Nihil<br />
enim se ipsum in nihilum potest redigere. Sicut nihil quoque se ipsum<br />
potest facere. Hoc ergo quodnam erit? Atque hic iterum haeret aqua. Si<br />
aerem, si aquam, si terram, si calorem, si frigus statuas, tot exsurgent<br />
difficultates, ut nunquam te possis expedire: quas hic recensere non est<br />
operae pretium, quandoquidem nullum tamen amplexurum sententiam pro<br />
certo habeo. Haec sunt, quae de qualitatibus meditati sumus, tam ardua,<br />
ac abstrusa pleraque, ut magis pro opinionibus, quam demonstrationibus<br />
habenda sint.</p>

<p>\[181\]</p>

<p># EXERCITATIO. OCTAVA. DE RELATIS.</p>

<p>## \[Sectio 1\]</p>

<p>Antis superatis difficultatibus, leviora quaedam tractanda sunt de<br />
relatis. Haec enim quamvis inter entia vulgo numerari soleant, tamen,<br />
quod illud perperam fiat, evidentissime potest demonstrari. Neque ego<br />
alicujus facio vulgarem entis in decem praedicamenta distributionem,<br />
quam nobis opponent: sed quo jure ens ita distributum sit, hic passim<br />
inquiro.</p>

<p>Nego relata esse &amp; entia, &amp; realia accidentia, &amp; modos entium: sed aio<br />
esse denominationes reales, quae supra explicatae sunt. Id ipsum<br />
aliquot argumentis comprobabo. Ordiamur ita, in Deo nihil reale est,<br />
quod ipsi non sit essentiale. A quo enim ens hoc fuisset factum, quem ob<br />
finem? Quomodo? Et quod in ipso foret? Relatio tamen vere est in Deo.<br />
Dicitur enim creator; &amp; quidem vere hoc de ipso dicitur. Creator autem &amp;<br />
creatura relata sunt:</p>

<p>\[182\]</p>

<p>nec tantum, uti aiunt, secundum dici, sed &amp; secundum esse. Nam quare<br />
pater &amp; filius magis forent relata secundum esse, quam creator &amp;<br />
creatura? An haec illis dependent magis ab intellectu nostro? Non puto.<br />
Esse vero creatorem non est Deo essentiale. Non enim sibi essentialia<br />
sunt, quorum unum ab altero potest separari. At Deus erat Deus, quum<br />
nondum foret creator, ante conditas creaturas. Quum igitur haec relata<br />
nihil sint reale, nec reliqua reale quid sunt; quandoquidem de hisce<br />
omnibus eadem est ratio.</p>

<p>Praeterea nullae relationes transcendentales sunt entia realia. Sunt<br />
enim entis in genere affectiones, ac cuilibet enti possunt attribui.<br />
Neque idem sunt cum ente, cujus sunt affectiones, quia ab eo possunt<br />
separari. Id satis in Deo apparet, qui ante conditum mundum erat ens:<br />
non tamen caussa vel effectum. Quodsi ergo hae relationes sint entia,<br />
necesse est, ut sint entis species. Esse nequeunt. Non enim sic entis<br />
forent affectiones, nec de quolibet ente dici possent, sicut jam<br />
dicuntur.</p>

<p>\[183\]</p>

<p>Neque enim species dici potest de toto genere. Quodsi ergo neque hae<br />
transcendentales relationes sint entia, nec reliqua pro entibus habenda<br />
sunt. Adhaec, duo termini sunt necessarii, in quibus tanquam subjectis<br />
sit relatio. Haec non est una in utroque subjecto: quia cum illa<br />
subjecta non sint unum ens, nec accidens in iis esse potest per se unum.<br />
Neque etiam duae sunt relationes; una in hoc, altera in illo. Sic enim<br />
realiter distinguerentur. Quare separari quoque possent. At nequeunt.<br />
Ablato enim Iulo filio, non potest remanere in Aenea paternitas, neque<br />
ablato Aenea in Iulo filiatio. His adde quartum. Quum relata non sint<br />
entia a se, si sint entia, ab aliquo fieri debent, quando fiunt, &amp;<br />
extingui, quando intereunt. Illud quoque aliud esse debet quia nihil a<br />
se ipso fieri potest, aut corrumpi. Posito ergo Hectore Priamus factus<br />
est pater. A quo quaeso? Posita in hae charta unica tantum littera,<br />
nulli adhuc est similis aut dissimilis. Quia nulla alia adhuc est, cui<br />
foret similis vel dissimilis.</p>

<p>\[184\]</p>

<p>At si postea addam iliam litteram, statim erit huic similis aut<br />
dissimilis, &amp; consurget relatio in utraque. Ut taceam de hac posteriore<br />
littera: a quonam illud reale in priore productum est, quod antea non<br />
inerat? Aut a manu mea, aut ab hac posteriore littera? Non ab hac: Nulla<br />
enim ejus data fuit actio. Quo ergo modo ens reale produceret in<br />
subjecto alio, &amp; quidem eo, quod ab ipso distaret? Non a manu mea. Nam<br />
haec, quum produceret litteram posteriorem, nullam exercuit actionem in<br />
priorem. At omne ens per actionem fieri debet, quod fit. Atque idem de<br />
corruptione dici potest. Sic mortuo Hectore Priamus desinebat esse ejus<br />
pater. A quo quaeso illud accidens reale extinctum est in ipso? Ab<br />
Hectore, aut ab Achille? Uterque nullam actionem exercuit in Priamum.<br />
Multi hic respondebunt relata haec per resultantiam fieri. Sed nihil<br />
hoc ad rem facit. Etiamsi enim fiant per resultantiam, tamen ab aliquo<br />
fieri debent, eoque alio. Neque a suo subjecto fieri possunt. Quo enim<br />
modo littera</p>

<p>\[185\]</p>

<p>illa prior postea in se ipsa hanc effecisset similitudinem, aut<br />
dissimilitudinem. Neque a se ipsis resultare possunt. Ita enim a<br />
nonnullis sophistis accipitur resultare: quam quidem resultantiam ego<br />
hucusque in Physicis nusquam observavi. sed illorum hominum vanitates<br />
tantae sunt, ut me pigeat refutationis, recensionis pudeat. si hisce<br />
rationibus nostris haud acquiescant, adigam illos ad suorum dogmotum<br />
probationem, quam forte ad calendas Graecas praestabunt. Entia non sunt<br />
multiplicanda absque necessitate. Quare si nulla dari possit ratio,<br />
nullum extet indicium, ex quo ea esse entia arguatur: nec hoc est<br />
asserendum. Si quae sit ratio, detur illa, &amp; sine magno negotio ex iis,<br />
qua partim dicta sunt, partim dicenda, poterit refutari. Nam quamvis a<br />
ratione non sint conficta, non inde tamen sequitur, quod sint entia;<br />
quum nec reales denominationes ab intellectu sint conficta.</p>

<p>\[186\]</p>

<p># EXERCITATIO NONA. DE MOTU</p>

<p>## Sectio 1. De actione &amp; passione in genere.</p>

<p>Sicuti quantitatis, qualitatisque, &amp; relatorum scrutati sumus essentiam<br />
&amp; naturam: ita in reliquorum accidentium contemplatione nos quoque<br />
exerceamus. Actio &amp; passio vulgo pro entibus haberi solent: sed<br />
quo jure, nondum video. Fateor quidem agere &amp; pati rebus vere convenire<br />
absque mentis fictione, denominari quoque res ab iis agentes &amp;<br />
patientes: diversas quoque agentes &amp; patientes a diversis actionibus &amp;<br />
passionibus. Sed hinc ad summum infertur actionem passionemque esse<br />
entium modos. Id quod nos &amp; hic utraque damus manu, &amp; in superioribus<br />
manifestum fecimus. Quod autem pro entibus realibus haberi nequeant,</p>

<p>\[187\]</p>

<p>solide potest demonstrati. Inter demonstrationes afferri potest usitata<br />
illa: entium numerum augeri non debere, nisi certa ratio ad auctionem<br />
cogat.</p>

<p>Nam quae rationes ab iis afferri solent, hoc ad summum evincunt: esse<br />
reales modos. Caeterum hac non sumus contenti demonstratione: sed<br />
evidentiores in medium proferemus. Actio &amp; passio sunt ipsum rerum<br />
fieri &amp; perire: modo excipiatur motus localis. Illud fieri non est,<br />
quia non fit, neque factum est. Si fieri factum esset, praesens foret<br />
praeteritum. Si fieret, nondum esset. Imo in infinitum daretur<br />
progressus. Nam de fieri hoc rursus quaererem. Sed ut res sit, fieri<br />
requiritur, quod non est aliquod esse, sed tantum modus, quo illud<br />
esse incipit. Quodsi actio &amp; passio entia forent, essentiam haberent<br />
contingentem, eamque ab alio. Neque enim sunt entia necessaria, quia<br />
aliquando non fuerunt, &amp; possunt aliquando non esse. Habuerunt ergo suum<br />
produci &amp; producere quia cujuscunque contingentis entis datur esse ejus<br />
aliquando datum fuit fieri,</p>

<p>\[188\]</p>

<p>&amp; hoc fieri est passio, &amp; ejus facere actio. De illo ergo produci &amp;<br />
producere iterum quaerendum est, an sint entia? Atque ita aut in<br />
infinitum usque progredieris, aut hoc tibi confitendum est, quod<br />
nonnulli putant, rem fieri per actionem, actionem vero non per aliam,<br />
sed per se ipsam. Caeterum ita interrogaberis: Si actio possit fieri<br />
per seipsam non intercedente alio ente, cur non &amp; res producta potuerit<br />
ita fieri? Et sane omnino absurdum est: solem non posse calefacere aera,<br />
nisi prius producat aliquod ens intus in se, nempe actionem, per quod<br />
deinde producat calorem extra se. Atque idem de interitu quoque dici<br />
potest. Si enim reale quid forent, &amp; non semper durarent (non autem<br />
durant posito termino) ab aliquo extinguerentur, &amp; quidem alio. Nihil<br />
enim corrumpitur a nihilo, nihil quoque a se ipso. Ut taceam de reliquis<br />
actionibus, a quo in nihilum redigebatur creatio? Non enim adhuc illa<br />
durat: quia Deus alias adhuc actu esset creans. Non a creatura potest</p>

<p>\[189\]</p>

<p>extingui actio divina. Si a Deo in nihilum sit redacta, quaero an per<br />
aliquam actionem, an non? Si per actionem, de hac eadem redibit quastio,<br />
&amp; finis non dabitur. Si absque actione in nihilum redacta est creationis<br />
entitas, quidni &amp; absque actione tali annihilari possunt aliae res?<br />
Quidni &amp; creari potuerunt absque tali ente? Interim haud puto Deum hunc<br />
mundum creasse absque actione, &amp; absque ea illum annihilaturum, sed hoc<br />
ajo: actionem illam non esse aliquod ens reale. Ideoque Deum posse<br />
mundum hunc creare, annihilare, ut nullum intercedat medium ens, per<br />
quod hoc faciat.</p>

<p>Quum enim omne esse habeat suum fieri &amp; perire, actionem, passionemque<br />
haud statuimus aliquid esse, sed ipsum cujusque fieri &amp; perire: quod<br />
quia in continuo fluxu est, nunquam est. Addamus his argumentis adhuc<br />
alia. Actio &amp; passio si sint ens creatum erunt, aut increatum. Increatum<br />
esse nequeunt, quia ab aliquo sunt, &amp; initium habuerunt</p>

<p>\[190\]</p>

<p>Creatum si sint, &amp; creatio erit ens creatum. Creationem autem, seu &tau;ό<br />
creare esse creatum, est praesens esse praeteritum. Taceo, quod realia<br />
accidentia in Deo darentur. Actio enim foret in agente. Et creatio non<br />
posset esse creans Dei essentia: quoniam haec ab aeterno fuit, illa in<br />
tempore caepit. Adhec res in instanti fit: vel saltem a Deo facta est,<br />
aut fieri potest. Ante illud instans nec actio erat, nec passio. Non<br />
enim erat res, quae in illo instanti primum esse cepit. Quare si fuisset<br />
passio, in nullo fuisset subjectos quandoquidem in agente esse non<br />
potest. Nec post illud instans existit aut actio aut passio; quia posito<br />
termino cessant. At ille in uno instanti ponitur. Si per plura durarent<br />
instantia, res non fieret in uno instanti; quoniam, quamdiu actio &amp;<br />
passio durant, tamdiu res fit. Est autem &tau;ό fieri ejus passio, &amp; &tau;ό<br />
facere actio.</p>

<p>Quum ergo ante illud instans non fuerint, in eo sint, post illud non<br />
sint, necesse est ut in uno indivisibili instanti &amp; fiant &amp; intereant.<br />
Hoc autem implicat contradictionem.</p>

<p>\[191\]</p>

<p>Quae enim fiunt in uno indivisibili instanti, ea simul fiunt. Simul ergo<br />
illae &amp; fiunt, &amp; existunt, &amp; intereunt. Simul quoque duo contraria eidem<br />
tribui possent. Denique si sint entia, quando esse desinunt necesse est<br />
ut ab aliquo extinguantur. Illud, quamdiu agit, non extinguit actionem &amp;<br />
passionem, sed potius efficit. Quare quando extinguit, necessario ab<br />
omni actione quiescit. At hoc implicat contradictionem: agens nihil<br />
agendo efficere, ut aliquid desinat esse ens. Nihil enim agit, quando ab<br />
omni actione quiescit. Possem plura argumenta coacervare, sed iis haud<br />
opus esse puto. Satis enim ex his intelligi potest, productionem rei &amp;<br />
extinctionem nihil reale esse. Tantum abest, ut motus localis ens dici<br />
possit, si hae ens non sint. Quum enim motus localis termini non sint<br />
aliquid novum esse, sed novum ubi, non putamus aliquod ens produci,<br />
quando hic fit, aut corrumpi, quando cessat, quod itidem ex superioribus<br />
rationibus evinci potest. Sed ad alia.</p>

<p>\[192\]</p>

<p>## Sectio 2 De motu &amp; ejus causis in specie</p>

<p>Ita demonstratum est; motum non esse entis speciem. Videamus nunc porro,<br />
quid sit. Illud admodum difficile, quoniam non ita bene sensibus notus<br />
est. Productionem enim rei &amp; corruptionem, quis unquam inspexit? Vel<br />
quomodo fieret, observavit? Solus motus localis est, quem videmus.<br />
Et ex hoc venimus in cognitionem aliorum, nempe generationis &amp;<br />
corruptionis. Unde has quoque ut motus quosdam locales concipimus, &amp;<br />
duos terminos, a quo, &amp; ad quem, iis tribuimus, quoniam ii in motu<br />
locali revera dantur. Quandoquidem ergo haec est humani intellectus<br />
imbecillitas, ut, quod intelligat, per similitudinem cum iis, quae<br />
sentiuntur, apprehendat, prius declarandus est motus localis,<br />
deinde reliquus. Omnis motus localis fit ab impressa quadam vi. Vis<br />
haec est pondus quoddam &amp; gravitas rei indita a movente, premens rem &amp;<br />
movens eo, quo premit.</p>

<p>\[193\]</p>

<p>Aliis verbis describi commodius haud potest. Est autem haec vis modus<br />
entis, quemadmodum in superioribus disputatum est. Qualis autem sit ille<br />
modus, &amp; quid, latere me fateor ingenue. Nec puto explicari posse.<br />
Interim dari hanc vim certo certius. Sentiri enim potest. Lapillus, si<br />
deorsum cadat, vi ferit illum, quem tangit. Sed haec vis ei est<br />
naturalis. Quodsi eunde lapillum violente dejicias, multo majore vi<br />
percutiet illum, quem tanget. Haec major vis ipsi non est naturalis. Non<br />
enim antea aderat. Quum ergo eam nunc habeat, ab aliquo necesse est ut<br />
habeat, &amp; quidem distinctam, quum eam antea non habuerit. Movetur quoque<br />
multo celerius, quando vi projicitur; quam si proprio motu cadat. A vi<br />
ergo impressa celerius movetur. Quare ab eadem quoque movetur. Imo si<br />
sursum projiciatur, totus movetur a vi impressa, quae vis habet rationem<br />
ponderis; &amp; gravitatis cujusdam prementis. Reliquas actiones simili modo<br />
fieri remur. Nempe esse vim quandam similem, quae procedat, quasi ab<br />
agente, &amp; per quam producatur res:</p>

<p>\[194\]</p>

<p>&amp; hoc ipsum produci esse ipsam rei passionem. Latius haec a me intelligi<br />
&amp; explicari nequeunt.</p>

<p>Spiritus ergo moventur a se ipsis, quocumque placet. Quia enim habent<br />
essentiam actuosam, &amp; ipsi sibi imprimere queunt hujusmodi vim, &amp; alii,<br />
scilicet corpori alicui. Quia libera agentia sunt, vim indunt<br />
prementem eo, quo ipsis placet. Ita anima se ipsam movet a corpore<br />
separata. Ita movet corpus in quo est; sed animae vis tam exigua<br />
est, ut a resistentia corporis, qua corpus fertur ad centrum, tandem<br />
vincatur. Angelorum vis major est. Sed corporibus non puto<br />
concessum esse hoc privilegium, ut sibi ipsis possint vim hanc<br />
imprimere. Non enim scirent, quando opus foret hac vi, quia intellectu<br />
carent. Idcirco puto haec corpora a Deo ita esse condita, ut ad motum<br />
forent indifferentia. Ipse ergo Deus vim hanc iis impressit, qua ad<br />
centrum moventur: eamque adhuc in iis conservat. Vis haec a corporibus<br />
tolli nequit, nisi ab eo, qui illam imposuit. At impediri potest interim<br />
a vi majore,</p>

<p>\[195\]</p>

<p>quae corpori alicui imprimi potest. Caeterum haec vis adventitia non est<br />
perpetua, quia haec vis ad centrum resistit illi, &amp; tandem vincit illam.<br />
Stellis vero vis impressa est, qua hoc circulari moventur motu, quo<br />
jam moventur. Neque hoc absurdum est vim imprimi ad circularem motum.<br />
Id enim &amp; a nobis fieri potest. Pila filo affixa, si bis terve<br />
circulariter moveatur, etiam postea, quando a manu movetura, hunc motum<br />
servat, quamvis tandem cesset ob resistentiam pilae naturalem. Atque<br />
haec caussa est, quod unico motu res moveatur naturaliter. Non enim ad<br />
duos diversos terminos simul moveri potest. Quare nec vis ei imprimi,<br />
qua ad eos moventur. Vis enim naturaliter indita semper agit, nisi<br />
impediatur. Una ergo vis impediret aliam, si plures rei indita<br />
forent.</p>

<p>Quare illa quoque, quae motu violento moventur ab hujusmodi vi impressa<br />
moventur. Ita enim si manus projiciat lapidem, anima imprimit manui<br />
ejusmodi vim, qua paululum movetur, manus deinde</p>

<p>\[196\]</p>

<p>eam indit lapidi, qua lapis movetur, quando non contingit manum. Nam<br />
qui hoc aeri ascribunt minus circumspecte agunt. Non enim potest ascribi<br />
aeri lapidem insequenti: nec quoque antecedenti. Etenim nonnulli in ea<br />
sunt opinione: aera tanta vi sequi ad replendum vacuum, ut lapidem<br />
propellat. Alii in hac: aerem antecedentem findi motu lapidis, ut eo<br />
necessario moveatur lapis, ne vacuum detur. Quibus duabus sententiis<br />
an quicquam fingi possit ineptius, dubito. Utramque enim refutat<br />
hoc; \[1\] quodsi ab aere moveretur, nunquam finis hujus motus esset<br />
futurus. \[2\] Deinde aer non fortius sequitur, quam lapis procedit.<br />
Non enim datur vacuum, quod repleri debeat: quoniam ex quo spatio abit<br />
lapis, illud non tantum repletur aere sequente, sed etiam antecedente,<br />
qui suum spatium concedit lapidi. \[3\] Propterea tantum abest, ut<br />
moveatur ab aere sequente, ut etiam aer antecedens ei resistat. \[4\] Et<br />
etiamsi moveretur ab aere sequente, tamen plus ei praecedens resisteret.<br />
\[5\] Neque putandum est aerem antecedentem</p>

<p>\[197\]</p>

<p>findi, sicut lignum finditur, ut, quum lapis moveatur, statim ingens<br />
fiat hiatus ab omni corpore vacuus, quo lapis necessario feratur. Sane<br />
aer nimis fluidus est, quam ut spatium tale relinquat vacuum. Possem<br />
multas rationes coacervare, ad illud impugnandum; sed ineptiarum me<br />
taedet. Satis enim absurdum per se esse puto; lapidem vi aeris sursum<br />
moveri ad metam illam, ad quam dirigebatur. Imo non solum lapidem, sed &amp;<br />
tormenta bellica, si explodantur, aeraeneos istos globos per tantum<br />
spatium tanta violentia deferet in recta linea ad certam metam intentam<br />
Nugae. Neque hae nugae sufficiunt, sed iis addunt adhuc alias. Gravia,<br />
qua deorsum cadunt, in fine velocius moventur, quam in principio, aut in<br />
medio. Hujus rei caussam afferunt aera, quod ille in fine minus<br />
resistat. Sed hoc inde natum est, quod aera findi putarunt, sicut<br />
lignum. Id quod ridiculum est. Sane si aer an fine minus resistat, id<br />
inde veniet, quod lapis fortius moveatur. Nam, aer in se</p>

<p>\[198\]</p>

<p>idem manet, neque hic apud nos facilius transitum praebet<br />
corporibus, quam supra nos. Propterea tribuimus hoc ipsum lapidi.<br />
Quia enim in fine velocius movetur, quam in initio, necesse est a<br />
majore vi moveri. Quod ipsum quoque ex sensibus notum est. Nam multo<br />
magis sentietur lapidis pondus, si cadat ex loco alto, quam si ex<br />
humili. Unde vero haec major vis? Motu priore paulatim imprimitur aliqua<br />
vis praeter istam, quam antea habebat. Sicut enim, quando lapidem<br />
projicio, manum moveo, &amp; illo motu vim ei imprimo, qua movetur: ita<br />
quando naturaliter movetur, per suum ipsius motum auget suam vim, quia<br />
in ipso nulla est resistentia huic motui. Potest enim per motum vis<br />
ejusmodi imprimi.</p>

<p>Quum itaque certum sit terram, aquam, aera ferri deorsum, &amp; corporis<br />
naturalis unus tantum sit motus, a quo quaeso, vapores moventur<br />
sursum? Non esse hoc igni ascribendum suo disputabitiur loco. Nec etiam,<br />
vaporibus motus ille est naturalis. Quum enim sint idem, quod aqua, &amp;<br />
illa,</p>

<p>\[199\]</p>

<p>naturaliter deorsum tendat, non possunt hi naturaliter sursum ferri;<br />
quoniam uni corpori est tantum unns motus naturalis. Nec alicujus<br />
momenti est, quod nos putabamus, antequam hanc sententiam amplectebamur:<br />
sicuti corpori condensato naturale est tendere deorsum; ita rarefacto<br />
tendere ad mediam aeris regionem iis corporibus destinatam. Ratio est,<br />
quia non aliud est corpus rarefactum, quam erat condensatum, &amp; motus ei<br />
competit per essentiam, non per aggregationem atomorum. Essentia vero<br />
in corpore condensato &amp; rarefacto est eadem. Quodsi per naturam<br />
ferrentur sursum, quare hic motus non semper duraret, quamdiu vapores<br />
durant? Quare ad mediam aeris regionem moverentur, &amp; non altius<br />
ascenderent? Quare hi magis in altum ascenderent, quam illi? Haec<br />
varietas esse nequit, ubi datur principium motus internum. Est enim<br />
natura ad unum tantum determinata. Idcirco statuimus vaporibus vim<br />
quandam imprimi a calore, quae, quamdiu durat, vapores sursum ferat:</p>

<p>\[200\]</p>

<p>paulatim vero remittatur ob vaporum resistentiam, donec tandem<br />
evanescat. Atque hinc fit, quod alii aliis sint altiores. Quod autem non<br />
statim decidant pereunte hac vi, caussa est, quod admodum sint porosi, &amp;<br />
aeris pleni, ideoque ventis circumagantur, qui naturalem motum<br />
impediunt. A calore motum hunc fieri evidenter demonstrari<br />
potest. Calor movet eos a centro ad superficiem, &amp; extra eam, sicuti<br />
in superioribus discussum est. Si ergo moveat eo usque quid non &amp; porto.<br />
Nam sicut manus motu suo imprimit lapidi vim, qua movetur, quando non<br />
contingitur a manu: ita &amp; vaporibus hoc motu imprimitur vis a calore,<br />
qua moventur absente calore. Cur ergo vapores versus altum, potius<br />
moventur, quam in latum? Quia calor movet a centro non tantum subjecti<br />
sui, sed a centro universi. Necesse ergo est, ut in recta linea sursum<br />
eos moveat, quum frigus recta deorsum moveat. Atque hisce vaporibus<br />
adhuc duo alii motus tribuendi sunt, terrae &amp; aeris. Et enim terrae<br />
motus oritur a pluribus vaporibus in terre cavernis</p>

<p>\[201\]</p>

<p>contentis, qui exitum quaerunt, nec inveniunt: ideoque vi eum faciunt, &amp;<br />
terram concutiunt: quae concussio est terrae motus. Aeris vero motus<br />
dicitur ventus; oriturque a vaporibus repercussis, &amp; transversum motis,<br />
qui una pellunt aera. Ut ita errent, qui ventum ipsos vapores esse<br />
statuant; quum non sint id, quod illi, sed ab illis oriatur.</p>

<p>Ita ergo illi motus fiunt ab iis caussis. Aestus vero marini caussa tam<br />
obscurae sunt, ut, quid de iis statuendum sit, vix appareat. Caeterum<br />
quum videamus mare ductum Lune sequi, &amp; hoc ipsum a sapientissimo<br />
conditore ita esse ordinatum, quid vetat, quo minus ab eo moveri mare<br />
statuamus. Neque enim putandum est frustra stellas in celo conditas<br />
esse, sed earum quoque dari actiones in haec inferiora. Neque hoc tam<br />
absurdum, quandoquidem &amp; a magnete trahitur ferrum. Neque natura aquae<br />
marinae est caussa huius motus. Sic enim duo contrarii motus eidem<br />
corpori forent naturales: quod saepius refutatum. Neque aqua marina, si<br />
vase aliquo eam ex mari haurias, in vase illo affluet, aut refluet.</p>

<p>\[202\]</p>

<p>ergo toti aquae collectae hoc per essentiam competit, quia non competit<br />
partibus. At quamvis non omnia maria aestum patiantur, &amp;, quae<br />
patiuntur, non omnia aequalem, neque simili modo, tamen hinc non<br />
infertur a Luna hoc ipsum non provenire, sed a Luna tantum non<br />
provenire, quum Luna sit caussa universalis. Requiritur ergo ad motum<br />
salsedo debita, debita profunditas, &amp; certa fundi ac littorum<br />
dispositio. Alias enim non erit mare idoneum ad aestum, neque Luna illud<br />
trahet, quoniam haec requirit tanquam requisita necessaria ad motum<br />
maris, &amp; suam tractionem.</p>

<p>Sed relinquamus mare, &amp; fluviorum ortum inquiramus. Nam &amp; quae sit<br />
caussa, quod aqua moveatur ad tantam altitudinem, quanta est montium, ex<br />
quibus oriundus fluvius, hic disputandum est. Sunt qui aerem in terrae<br />
cavernas existentem vi frigoris in aquam mutari autumant. Qua opinione<br />
nihil ineptius fingi potest. Non enim aer potest mutari in aquam,<br />
praecipue vi frigoris. Deinde nec frigus illud in</p>

<p>\[203\]</p>

<p>cavernis reperitur sed potius calor; quod norunt metallarii. Sunt alii,<br />
qui aiunt cavernas terrae a pluviis humore repleri, &amp; inde oriri<br />
fluvios. Sed nec hoc verisimile. Nive &amp; pluviis multum quidem augeri<br />
fluvios, ultro damus; at non generari. Aestate enim toti exsiccarentur.<br />
At non omnes exsiccantur, sed minuuntur tantum, quoniam destituuntur<br />
aqua pluviali. Optime illi, qui ex mari ortum trahere opinantur: quod in<br />
Bibliis quoque reperitur: Eccles. 1. Sed hic quaeritur, qua vi aqua illa<br />
ad altissimos montes ascendat, quum sua natura deorsum feratur. Aiunt,<br />
aquam in terrae anfractibus existentem ab extrinsece incumbentis maris<br />
pondere premi, &amp; sursum pelli, ut ita, qua vi possit, exitum quaerat. Si<br />
quaeras, qui possit aqua motu subvehi altius, quam fit eius superficies,<br />
unde derivatur, respondent verum id esse, ubi tantum resistitur ab ea<br />
portione, quae sursum pellit, quam prematur ab illius vi &amp; pondere, quae<br />
urget. At ubi instantis vis pondusque maius est, etiam pellitur aqua ad<br />
superficiem, quae altior</p>

<p>\[204\]</p>

<p>est, quam ea, a qua descendit Ponunt, quoque simile: lapis in vas aqua<br />
plenum, habens a latere tubulos, iniectus, si aequalis fuerit, premet<br />
aquam, ut per tubulos multo altius ascendat. Speciosa haec videntur<br />
intuitu primo at non secundo; multo minus tertio. Si enim rem accuratius<br />
consideres, intelliges aquae prementis pondus non magis premere, quam<br />
resistat pressa. Est enim tota illa aqua corpus uniforme, cujus omnes<br />
partes homogeneae. Ideoque una non est gravior altera. Quare nec una ita<br />
premit alteram, ut illa ascendat altius, quam sit prementis superficies.<br />
Nos ergo, si hac in re coniectura nostra alicujus sit valoris, uti in<br />
chymicis distillationibus fieri solet, ita hic quoque fluvialem aquam ex<br />
marina extrahi putamus. In terra multi sunt anfractus, meatusque, ut<br />
pro comperto habent fossores. Hos aqua ex mari ingreditur, ac permeat,<br />
quousque potest, non ascendendo altius, ac sit prementis superficies,<br />
unde venit. In istis anfractibus est calor, praecipue ubi sunt montes,</p>

<p>\[205\]</p>

<p>&amp; illa eiusmodi loca. Id quod metallariorum experientia notum est. Ab eo<br />
aqua haec calefit, &amp; in vapores resolvitur. Sunt enim &amp; calor &amp; aqua<br />
ibidem, &amp; in eadem caverna, &amp; esse possunt, quia calor accidens, aqua<br />
autem substantia.</p>

<p>Ubi autem calor, ibi calefacit, &amp; id, quod calefit, si eius natura<br />
ferat, in vapores resolvit. Quare aquam, quam ibi contingit, facit<br />
exhalare, quum &amp; ipse ibi sit satis intensus, &amp; aquae, natura illud<br />
ferre possit. Sed esse in huiusmodi locis plurimos vapores testari<br />
possunt, qui montes ingressi fuere, &amp; indicant, satis terrae motus iis<br />
in locis, ubi fluvii oriuntur crebri: Quum hi oriantur a vaporibus<br />
terram commoventibus iuxta communem physicorum opinionem. Et quia omnes<br />
vapores sursum tendunt, etiam hi ascendunt, quousque possunt, quousque<br />
iter patitur, donec contingant loci summitatem, unde oriundus fluvius.<br />
Quare ita aqua deponit salsedinem, quoniam sal remanet in</p>

<p>\[206\]</p>

<p>fundo. Caeterum quod illi vapores altius non tendant, neque per terram<br />
erumpant, &amp; in aera ascendant, caussa est, quod ad terrae summitates;<br />
quas ibi tangunt; sentiatur frigus. Ac licet sol aliquando calefaciat<br />
terram, tamen id paucis admodum horis fit, neque calor ille ultra multos<br />
pedes in profunditate sentiri potest, neque sic prohibere, quo minus sit<br />
ibi terra frigida. Ab hoc frigore vapores illi condensantur, &amp; rursus in<br />
guttas resolvuntur. Sic resoluti descendunt, quia graves: sed non eadem<br />
via, qua ascenderunt, quoniam &amp; via anfractuosa, &amp; vaporum sequentium<br />
vis urget. Ut sic aqua ex iis facta vi faciat viam per declives aliquos,<br />
quos invenit, meatus initio angustos, quos tempore facit latiores. Eluit<br />
autem summa vi deorsum, quia natura deorsum tendit. Gravitas enim<br />
decurrere facit aquam, quae extra suum locum est. Ita fluvis generantur.<br />
A pluviis vero &amp; nive multum adiuvantur. Id quod cuivis notum est.</p>

<p>\[209\]</p>

<p># EXERCITATIO DECIMA. DE LOCO.</p>

<p>## Sectio 1. De axiomatibus quibusdam, qua de loco circumferri solent.</p>

<p>Ut veram loci naturam investigemus, certa quadam ponenda sunt<br />
fundamenta, quibus superstruantur reliqua dogmata. Initio certum<br />
videtur, quamdiu res manet ibidem, tamdiu manere in eodem loco, &amp; quando<br />
acquirit alium locum, esse alibi. Hinc primo infertur: locum esse<br />
immobilem. Id quod non per aequivalentiam interpretandum est, aut ad<br />
elementa vel respectu poli limitandum; sicut more solito quidam nugati<br />
sunt, sed proprie &amp; universaliter accipiendum. Locus si mobilis foret,<br />
aut una cum corpore locato, aut quiescente illo moveretur. Si illo<br />
quiescente, duo contraria</p>

<p>\[210\]</p>

<p>forent simul vera. Corpus enim maneret ibidem, &amp; non maneret in eodem<br />
loco. Maneret ibidem, quia non moveretur; ideoque nec motus localis<br />
terminos mutaret. Non maneret in eodem loco, quia prior amoveretur, &amp;<br />
alius accederet, qui ante non aderat. Si moto corpore locato moveretur,<br />
idem contingeret. Maneret enim corpus in eodem loco, &amp; tamen non ibidem.<br />
In eodem loco; quia hic una cum locato moveretur. Non maneret ibidem,<br />
quia motu mutaret terminos, relinquendo &tau;&omicron; hic, &amp; acquirendo &tau;&omicron; illic.</p>

<p>Deinde locus aequalis debet esse locato, &amp; ab eo repleri. Si enim foret<br />
major, non hujus solius corporis foret, sed quoque alterius. Si enim<br />
minor, non omnes locati partes caperet, ideoque nec totum. Propterea<br />
necesse est ut habeat dimensiones suas, longitudinem, latitudinem, &amp;<br />
profunditatem, commensuratas locati dimensionibus. Si enim totum locatum<br />
sit in loco, &amp; omnes quoque partes in eo erunt. Sed intimae quo inesse<br />
possunt modo, si nuda tantum sit locus superficies, nec habeat</p>

<p>\[211\]</p>

<p>profunditatem? Quum enim illae sint aeque partes, ac aliae, aeque quoque<br />
sunt alicubi, ac aliae, aeque per se in loco.</p>

<p>Aiunt porro: locum continere locatum, &amp; circumscribere. Sed illud<br />
continere non est eo accipiendum modo, quo vas continet vinum, sed alio,<br />
pro in se habere &amp; complecti. Quemadmodum enim totum dicitur continere<br />
partes, quibus tamen neutiquam majus est; ita locus dicitur continere<br />
locatum, cui aequalis est. Circumscribere non est hic quoque proprie<br />
usurpandum; quasi locus locato terminos poneret, &amp; figuram certam daret;<br />
sed quod locus habere debeat eandem figuram, quam locatum.</p>

<p>Quod autem locus vulgo dicatur trahere ad se locatum, conservare illud,<br />
&amp; fovere, satis, me judice, perperam dicitur. Primum illud manifeste<br />
falsum est. Moveretur namque quodvis corpus violente, quia non a se,<br />
sed ab alio. Est enim locus a locato alius. Verum loci nulla datur<br />
actio, quod vulgo itidem dici solet. Conservare vero &amp; fovere non sunt</p>

<p>\[212\]</p>

<p>actiones loci, sed corporum proxime ambientium, quas exercent in locatum<br />
quod contingunt. Quare nec hae affectiones loco ascribenda sunt, nec ex<br />
iis indicium de natura loci sumendum, nisi ex falsis principiis falsam<br />
velimus deducere sententiam.</p>

<p>Non potest quoque unum corpus esse in duobus locis; quia manifestam<br />
implicat contradictionem. Idem corpus, si posset esse &amp; Roma &amp; Colonia,<br />
posset Roma manere ibidem, &amp; Colonia migrare Lovanium. Idem ergo maneret<br />
ibidem &amp; non maneret ibidem. Maneret ibidem, quia maneret Romae; non<br />
maneret ibidem, quia Colonia proficisceretur Lovanium. Idem quoque<br />
moveretur simul &amp; non moveretur. Moveretur Colonia Lovanium. Non<br />
moveretur Romae, sed ibi quiesceret. Atque hinc quoque infertur: duo<br />
corpora esse non posse in uno loco. Sicut enim se habet locatum ad<br />
locum, ita locus quoque se ad locatum. Daretur quoque penetratio<br />
corporum. Dari hanc non posse tam notum est sensibus, ut</p>

<p>\[213\]</p>

<p>aliis rationibus probare sit oleum &amp; operam perdere.</p>

<p>## Sectio 2. De loci essentia.</p>

<p>Ex hisce affectionibus natura loci &amp; essentia facile potest investigari.<br />
Primo nego locum esse superficiem corporis proxime locatum ambientis.<br />
Haec enim potest moveri haud moto corpore locato. Ita turri stante<br />
immota superficies aeris vento alia redditur atque alia. Tum nec<br />
superficies locato est aqualis. Solet huic vulgo responderi: superficiem<br />
Mathematicam esse indivisibilem: ideoque neque majorem neque minorem<br />
illa, quam contingit. Verum aliud est, superficiem unam alteri aqualem<br />
esse, aliud locum locato. Quomodo enim huic ille aqualis esse potest, si<br />
eandem non habeat quantitatem? Aut quomodo eandem habere potest, si<br />
locus non habeat profunditatem, quam locatum? Adhaec nec omnes locati</p>

<p>\[214\]</p>

<p>partes sunt in superficie, non illa, qua in medio. Nam quod dicant, cor<br />
non esse per se in loco, sed per accidens, quia homo est in loco, id<br />
more Peripatetico dicitur. Sicut enim cor non est, quia homo est, sed<br />
per se, ita nec in loco est, quia in homine est, sed per se suum<br />
proprium habet locum.</p>

<p>Deinde nego quoque locum esse corpus subjacens. Potest enim &amp; hoc moveri<br />
quiescente locato. Navi fixa fluvii aqua continuo fluit, quaque pars<br />
aderat, abit, quaque non aderat, succedit. Tum nec easdem habet<br />
dimensiones cum locato. nec hujus omnes partes sunt in illo. Et quod<br />
praecipuum est unum corpus potest esse in duobus corporibus<br />
subjacentibus; duo quoque corpora in uno. Non addam plura, ne dum in<br />
refutandis ineptiis multum ponam opera, ipse videar ineptus.</p>

<p>Dicam quod res est, Locus non est aliquid reale, sed purum putum nihil.<br />
Neque enim est substantia, neque accidens. Substantia si foret,<br />
spiritus, aut corpus foret. Non est spiritus, res intelligens, omni<br />
corpore praestantior. Et quae ratio cogeret</p>

<p>\[215\]</p>

<p>asserere hoc corpus esse in spiritu? Nec est corpus; foret enim locus in<br />
loco, nec daretur finis quoniam omne corpus est in loco. Sane non potest<br />
esse corpus locatum, quia ab eo potest separari. Manet enim illo amoto.<br />
Nec est corpus aliquod ambiens. Nam &amp; omnibus his amotis manet<br />
nihilominus. Manet enim res in eodem loco, quamdiu ibidem manet. Neque<br />
locus est accidens. Cujus foret subjecti? Non corporum ambientium quia<br />
sic amotis iis aut una moveretur, aut de subjecto migraret in subjectum.<br />
Non corporis locati. Movetur enim hoc &amp; aliud succedit in ejus locum.<br />
Quare qui prius erat ejus locus, manet, &amp; postea fit alius. Accidens<br />
ergo migraret de subjecto in subjectum; quod nemo Peripateticorum<br />
admisit unquam. Verum ante conditum mundum erat putum nihil. Non enim<br />
aliud ens, quam unus solus Deus. Et hoc inane spatium est infinitium [sic!],<br />
locatum, longum &amp; profundum, sine terminis. In eo positus est mundus.<br />
Illud ergo, quod antea erat totum omni corpore vacuum, jam ex parte est<br />
repletum. Et locus nihil</p>

<p>\[216\]</p>

<p>aliud est, quam hujusmodi spatium. Quod miror Peripateticos non<br />
animadvertisse, qui vacuum definiunt, spatium haud repletum corpore.<br />
Quum enim contrariorum contraria sint definitiones, locus definiendus<br />
est, spatium repletum corpore. Datur hoc spatium actu vacuum extra<br />
hunc mundum, in eo an detur, nescio: spatium tamen datur. Cedente enim<br />
corpore corpori vacuum fit, ut impleatur. Quodsi aliorum corporum<br />
ingressus prohiberetur, fieret actu vacuum. Itaque totum hoc, quod<br />
datur, spatium est infinitum: sed totum locati locus non est,<br />
quamtumcunque est, sed tantum secundum eam partem; quae commensuratur<br />
dimensionibus locati.</p>

<p># EXERCITATIO UNDECIMA. DE TEMPORE.</p>

<p>## \[Sectio 1\]</p>

<p>Sicut datur infinitum spatium longum, latum &amp; profundum: ita datur<br />
infinitum spatium praesens, praeteritum, &amp;</p>

<p>\[217\]</p>

<p>futurum. Quare tempus non est ipsa rerum duratio, sed durationis<br />
spatium. Si foret duratio, foret modus entis. Periret ergo cum ente,<br />
cujus foret. At tempus manet, etiamsi omnia creata intereant. Et<br />
quemadmodum corpora sunt in spatio, quod est infinitum, illud tamen non<br />
fit totum locus corporis, sed tantum secundum eam partem, quae<br />
commensuratur dimensionibus locati: ita infinitum illud spatium tempus,<br />
est tantum tempus hujus &amp; illius rei, secundum eam partem, qua<br />
commensuratur dimensionibus durationis rei. Praeterea hic &amp; illic in<br />
loco nihil sunt reale, neque id, quod est hic, magis sit &tau;&omicron; hic, quam &tau;&omicron;<br />
illic: sed a ratione nostra haec concipiuntur respectu rerum locatarum,<br />
ita praesens, praeteritum, &amp; futurum in tempore nihil sunt reale, neque<br />
illud, quod est praeteritum, magis est &tau;&omicron; praeteritum, quam &tau;&omicron; praesens:<br />
sed haec omnia ita a nobis concipiuntur, per respectum ad res, quae<br />
fuerunt, &amp; non sunt, vel sunt; &amp; non fuerunt. &amp;c. Quare neutiquam<br />
probandum est; quod nonnulli aiunt; tempus esse</p>

<p>\[218\]</p>

<p>numerum motus secundum prius &amp; posterius. Tam enim hoc insulsum est, ut<br />
indignum sit, quod refutetur. Sicut &amp; stolida illa distinctio, inter<br />
tempus internum &amp; externum. Nugas relinquamus suis nugatoribus, sequamur<br />
nos veritatem. Tempus non est aliquid reale, sed purum putum nihil.<br />
Probatur hoc ex eo argumento, quod locus sit nihil. Est enim tempus<br />
quoque tale spatium. Quare non magis necessarium est tempus esse ens,<br />
quam locum. Entia autem sine necessitate non sunt nova in natura censum<br />
invehenda. Deinde, quodnam ens foret, creatum, aut increatum? Solus Deus<br />
est ens increatum. Quicquid praeter illum, ab illo. Sed nec tempus<br />
creatum esse potest. Sunt enim partes ejus, praesens, praeteritum, &amp;<br />
futurum. Ut concedatur tibi praeteritum esse creatum at praesens creatum<br />
esse nequit. Alias praesens foret praeteritum. Multo minus futurum<br />
potest esse creatum. Non enim est, sed erit. Quodsi praesens,<br />
praeteritum sit creatum, per quam quaeso productionem. Creatio enim ejus<br />
fuit</p>

<p>\[219\]</p>

<p>necessario productio. Praeteritum vero nequit produci. Omnis enim<br />
productionis terminus est existentia rei, quae producitur. Praeteritum<br />
ergo nequit esse terminus aut creationis, aut alicujus productionis,<br />
quia non est, sed fuit. Tum quod jam est praesens, postea fit<br />
praeteritum, sed non per aliquam productionem. Verum quia praesens<br />
desinit esse, quod est. Atque hinc porro argumentor. Totum tempus non<br />
potest esse ens, quia non omnes partes sunt entia. Non enim praeteritum<br />
est ens, qui non est, non existit, sed fuit. Nec futurum est, quia non<br />
est, sed erit. Solum ergo praesens foret ens. Sed nec hoc ens dici<br />
potest. Si enim foret ens, &amp; non increatum, sed productum, simul<br />
crearetur, &amp; nihilaretur. Nihil enim aliud est praesens, quam unum<br />
indivisibile momentum. Quicquid autem in momento contingit, simul<br />
contingit. Momentum ergo illud simul fieret, esset, &amp; periret. Tum a quo<br />
hoc momentum produceretur? A quo annihilaretur. Ad solum Deum hic<br />
confugiendum est, eique hic asininus</p>

<p>\[220\]</p>

<p>labor ascribendus. Tum, nunquid Deus posset actionem suam suspendere, &amp;<br />
illud momentum, quod alias hora duodecima futurum esset, non producere?<br />
Posset, quia hic nulla contradictio. Sonante ergo campana, quaero an<br />
illud idem sit momentum, an non? Non est, quia non est productum: &amp;<br />
tamen res omnes praesentes sunt. Neque putandum res praesentes non fore.<br />
Si enim tempus sit ens productum, &amp; non illud, quod sunt alia res,<br />
potest quoque ab iis separari: non enim implicat contradictionem.<br />
Similiter neque putandum est, praeteritum esse creatum, ita ut non<br />
fuerit praeteritum, sed adhuc sit. praeteritum. Hac enim responsio<br />
alicui videri posset subtilis. Sane si praeteritum esset, &amp; ens creatum<br />
forer, Deus illud annihilare posset. Quare praeteritum non esset, At<br />
Deus nequit facere, ut, quod semel sit praeteritum, aliquando non sit<br />
praeteritum. Possem ex haec tam stoli\[d\]a de tempore doctrina tot<br />
absurditates deducere, ut omnis sana ex iis everteretur Philosophia, sed<br />
parcam</p>

<p>\[221\]</p>

<p>labori, donec nacta fuerint haec refutationem.</p>

<p># EXERCITATIO DUODECIMA. DE COMPOSITO.</p>

<p>## \[Sectio 1\]</p>

<p>Satis ardua, satis difficilia, fuere haec de ente in genere &amp;<br />
accidentibus, in quibus hucusque occupati fuimus. Et quae sufficerent ad<br />
praecipua Peripateticorum dogmata evertenda, omniumque iram in nos<br />
concitandam, ea prolata sunt. Ne tamen cessemus feriati; sed erigamus<br />
ingenia nostra ad altiorum meditationem de substantiis. Substantia<br />
dividitur in spiritualem &amp; corpoream. De corporea prius, quandoquidem<br />
multa de ea dicenda, quae dependent ab iis, quae de accidentibus dicta<br />
sunt. Corporea substantia vulgo triplex est: materia, forma, &amp;<br />
compositum. Illae substantiae dicuntur incompleta: hoc completa. Illas<br />
aiunt componi &amp; unum fieri, alteramque perficere &amp; complere, alteram<br />
perfici &amp; compleri. Ideoque unam</p>

<p>\[222\]</p>

<p>esse actum, alteram esse potentiam. Illud vero unum, quod ibi fit,<br />
vocant compositum, quod est solum ens perfectum &amp; completum; partes vero<br />
ejus complent, neque per se sunt, sed quia hoc est compositum. Haec<br />
compositio ab iis in omnibus ponitur corporibus&middot; sed praeter eam adhuc<br />
alias habent ex esse &amp; essentia, genere &amp; differentia, quas angelis<br />
quoque tribuunt. Caeterum in hisce superioribus hae posteriores<br />
compositiones abunde refutata sunt, &amp; in sequentibus, quid de materia &amp;<br />
forma statuendum sit, palam fiet: nunc tantum inquirendum est, quid sit<br />
hoc compositum, quod aiunt unum esse, &amp; ex partibus componentibus<br />
resultare. Nos dari composita lubentes concedimus; sed non agnoscimus<br />
unum aliquod ens, quod sit compositum vocandum, verum multa entia, nempe<br />
partes componentes vocamus composita; componuntur enim. Unamquamque<br />
partem putamus suam &amp; habere essentiam ante compositionem, &amp; retinere<br />
post eam, neque fieri unum ens numero, aut ex iis fieri</p>

<p>\[223\]</p>

<p>unum ens; sed eas uniti &amp; misceri ut fiat unum continuum, quod sit unum<br />
ens per aggregationem, non per essentiam. Ita in homine datur anima,<br />
datur quoque corpus, qua duo unita sunt, ita ut corpus sit anima<br />
domicilium, vehiculum &amp; instrumentum, per quod anima suas exerceat<br />
operationes, sed ista duo non sunt unum ens facta, quod homo vocatur,<br />
sed unumquodque suam retinuit essentiam completam &amp; perfectam, qua illud<br />
est, quod est. Homo vero non est idem quod anima, neque idem quod<br />
corpus, sed est idem, quod anima &amp; corpus simul sumta &amp; aggregata.<br />
Interim si homo non ut ens per aggregationem, sed per se unum<br />
considerandus sit, erit idem, quod anima existens in corpore. Quamvis<br />
autem eadem sit anima &amp; in corpore, &amp; extra corpus, tamen anima extra<br />
corpus non est homo, quia hic in suo essentiali conceptu includit<br />
unionem anima cum corpore, qua est modus ipsi additus anima. Non enim<br />
habet illum separata. Atque haec caussa est, quare anima non dicatur</p>

<p>\[224\]</p>

<p>persona, sed homo: nempe quia illa subsistit in corpore, homo vero, ut<br />
includens corpus per se subsistat. Quae sententia, tantum abest, ut cum<br />
sacris litteris pugnet, ut ex iis quoque confirmari possit. Corpus enim<br />
passim vocatur domus lutea, tabernaculum mortis. Et praecipua illud pro<br />
nobis facit: cupio dissolvi, &amp; esse cum, Christo. Si enim compositum sit<br />
unum ens, &amp; homo sit compositum, per mortem necesse est interire<br />
essentiam hominis, quia interit illud ens, quod est compositum. Quomodo<br />
igitur cum Christo esse potest, qui non est? Aut quomodo mors dici<br />
potest dissolutio, si sit substantialis corruptio? Non enim interire<br />
dicitur, quod tantum dissolvitur. Hac quum plane non cohaereant,<br />
valedicamus nugis hisce Peripateticis, &amp; sanctam sequamur veritatem. Sed<br />
&amp; ex Philosophia rationes depromamus ad idem confirmandum. Si compositum<br />
sit idem numero ens, quod ex diversis partibus componatur, necesse est<br />
ut aliquod horum trium, modo ex partibus unum fiat; aut una pars ex<br />
omnibus</p>

<p>\[225\]</p>

<p>partibus unum fiat; aut una pars ex omnibus partibus fit, aut ex omnibus<br />
partibus fit res aliqua, quae idem cum omnibus. Primus modus dari<br />
nequit: non enim foret compositio partium, sed transsubstantiatio; nec<br />
compositum foret res illa, sed simplex: quia illa una pars simplex. Nec<br />
secundus datur. Si enim ex omnibus partibus fieret res aliqua distincta<br />
ab omnibus, aut manerent quod sunt, &amp; fieret ex iis alia res, aut<br />
desinerent esse quod sunt, &amp; fierent aliud. Si manerent, quod sunt, &amp;<br />
fierent aliud, quam sunt, fierent aliud a se ipsis. Forent igitur aliud,<br />
quam forent. Et una res duas quoque haberet essentias. Si esse<br />
desinerent, non daretur earum partium compositio, sed substantialis<br />
transmutatio. Neque anima diutius foret spiritus, quando esset pars<br />
hominis, neque corpus hominis foret corpus, sed aliud quoddam ens, quod<br />
est homo. Tum illud ens non foret compositum, sed simplex. Non enim<br />
haberet partes, quae esse jam desierant. Ita duo hi modi expugnati sunt.<br />
Expugnemus quoque tertium. Non</p>

<p>\[226\]</p>

<p>potest fieri, quod non potest esse: sed non potest unum numero ens esse<br />
idem, quod omnes partes. Ergo nec omnes partes possunt fieri aliquid,<br />
quod idem cum omnibus iis. Quum enim hae partes a se invicem sint<br />
distincta, non potest aliquid idem esse cum hisce. Alias idem a se ipso<br />
distingueretur; quia hae partes a se invicem distinguuntur, cum quibus<br />
idem foret. Tum, quae sunt idem, ea per omnia sunt idem. Quum ergo hae<br />
partes non sint unum ens, sed plura, quod est idem cum hisce partibus,<br />
non est unum quoque, sed plura entia. Praeterea, si totum foret unum<br />
ens, aut idem foret, quod omnes partes simul sumta &amp; unita, aut ab iis<br />
distinctum. Si totum non differt a partibus simul sumtis, nec differt<br />
quoque a partibus singulatim sumtis. Non enim aliae partes sumuntur<br />
simul, quam singulatim sumebantur. At singulatim sumtae non sunt ens,<br />
sed entia. Quare nec totum compositum est unum ens. Si dicant in<br />
partibus collectis &amp; unitis esse unionem quae non est in iis singulatim<br />
sumtis. Respondetur hanc unionem esse tantum</p>

<p>\[227\]</p>

<p>modum entis. Idcirco unio non potest esse in caussa, ut partes sint unum<br />
ens. Imo ubi unio hujusmodi, ibi unitas non est, sed ubicumque unio, ibi<br />
distinctio inter unita. Quum ergo nihil sit reale in composito praeter<br />
partes omnes &amp; unionem, unio autem sit entis modus, partes entia: nec<br />
totum compositum est unum ens per se, sed per aggregationem, ejusque<br />
forma est ipsa partum unio, qua posita ponitur, &amp; sublata tollitur.<br />
Quodsi totum idem foret cum omnibus partibus, &amp; tamen unum ens,<br />
necessario quoque haberet efficientem caussam. Illa quaenam foret verbi<br />
gratia, hominis? Non Deus, hic tantum animam producit. Non parentes, hi<br />
enim tantum dant corpus &amp; unionem. Nec hi nec ille hominis caussa. Nam<br />
quod non producit omnes partes non producit totum. Illud ergo compositum<br />
caret caussa efficiente, &amp; tamen est ens productum, quia in tempore<br />
incipit. Nec satis est si dicas totum illud per unionem resultare,<br />
quatenus partes unum fiunt. Nam haec sunt verba tantum, quae aures<br />
replent, animum scientiarum cupidum, non explent. Etenim unio</p>

<p>\[228\]</p>

<p>est tantum modus entis. Imo non unius entis, sed entium. Neque per hanc<br />
duo distincta entia possunt fieri unum ens, sed ad hoc substantialis<br />
requireretur transmutatio. Quamdiu enim unaquaque pars manet id, quod<br />
est, tamdiu etiam ab alia distincta manet. Sunt enim indivisio in se, &amp;<br />
divisibilitas ab alio, idem cum entitate, sicut dictum est. Et per eam<br />
essentiam, per quam res est id, quod est, per illam ab aliis<br />
distinguitur. Quare hae partes idem fieri nequeunt, nisi per<br />
transmutationem essentialem; quae non est unio. Quodsi hisce &amp; aliis<br />
moti difficultatibus eligant secundum, nempe totum esse rem distinctam<br />
ab omnibus partibus; non minores restabunt difficultates. Nam primo quae<br />
ratio cogit entia multiplicari absque necessitate? Deinde, quale hoc ens<br />
foret, &amp; quomodo ex partibus componeretur, si ab omnibus aliis,<br />
differret? Tertio, si distinctae res forent, mutuae possent separari,<br />
quemadmodum supra dicebamus. Posset ergo haec distincta essentia<br />
separari a suis partibus, &amp; separatim existere. Compositum</p>

<p>\[229\]</p>

<p>ergo posset esse, &amp; non habere tamen componentes partes, quod implicat<br />
contradictionem. Deinde a quo hac distincta essentia corrumperetur,<br />
quando perit? Quae ratio moveri potest adversus omnem totius compositi<br />
entitatem. Moriente homine perit compositum. Non enim post mortem partes<br />
sunt unita. Si compositum sit unum ens, a quo quaeso hoc ens<br />
extinguitur? Ab eo sane, a quo est mors, quum haec sit hominis<br />
exstinctio. Mors autem a morbis, a qualitatibus temperamentum<br />
mutantibus. Quare ab accidentibus extinguitur haec substantia compositi.<br />
At ego hactenus putavi, accidens neque posse substantiam efficere neque<br />
corrumpere. Sed urgeamus paulo acrius beatam hanc compositi essentiam.<br />
Si est ens, &amp; non accidens, sed substantia, quaenam est spiritus, an<br />
corpus? Non enim plures dari substantias est unanimis Philosophorum<br />
consensus. Homo igitur aut corpus aut spiritus, si sit una substantia.<br />
Si dicas esse spiritum, necessario statuendum tibi est, corpus esse<br />
partem spiritus. Est enim</p>

<p>\[230\]</p>

<p>pars hominis secundum illos. At spiritus constitui nequit ex corpore,<br />
sicut nec corpus constitui potest ex spiritu. Propterea nec homo corpus<br />
dici potest. Foret enim anima, quae est spiritus, pars corporis: quia<br />
est pars hominis. Non ergo homini essentialis foret, quia spiritus<br />
corpori non est essentialis. Tum &amp; homo aliud foret corpus, quam humanum<br />
corpus, quia anima non est hujus pars. Daretur ergo corporum penetratio,<br />
quia hoc corpus, quod est totus homo, foret ibidem, ubi corpus humanum,<br />
quod totius est pars. Nobis facilis responsio ad haec &amp; alia: qui<br />
asserimus animam &amp; corpus esse duo entia, qua unum sunt per<br />
aggregationem. Adhaec compositum fit per compositionem, &amp; perit per<br />
dissolutionem. At hae actiones non habent pro terminis aut existentiam<br />
rei alicujus, aut non existentiam: sed unionem rerum diversarum &amp;<br />
separationem. Potest id inductione probari, praecipue de mixtis<br />
corporibus. Quare per compositionem non fit aliquod ens, nec per<br />
dissolutionem perit. Quod adhuc evidentius</p>

<p>\[231\]</p>

<p>potest demonstrari. Gramen virens est unum compositum. Illud si manu in<br />
partes frangam, perit compositum. Non enim partes diutius sunt unita. At<br />
nihil reale ibi perit. Non enim per fractionem possum mutare aliquid de<br />
ente in non ens; imo in nihil: quoniam quicquid perit, in nihilum perit.<br />
Nam manibus meis nihil efficio, nisi localem motum, quemadmodum ex<br />
superioribus deduci potest. Et fractio est tantum motus localis. Per<br />
motum vero localem non acquiri novum esse, sed tantum novum ubi vel<br />
tyronibus notum est. Sic ablata una tantum parte perit compositum,<br />
restituta illa iterum fit. Nihil tamen reale aut aufertur, aut<br />
confertur, quam illa una pars. Imo perinde est, qua partem aufertis.<br />
Quod signum est, compositum non esse ens per se; quod ipsum clarissime<br />
ex hisce jam liquet, &amp; adhuc in specie potest probari. Forma non differt<br />
a formato. Quare nihil potest componi ex materia &amp; forma, quia materia a<br />
forma differt. Est enim compositum formatum. Deinde nec materia potest<br />
esse pars essentia. Nam in animatis perpetuo</p>

<p>\[232\]</p>

<p>fluit. A calore nativo magna pars quotidie absumitur, ex nutrimentis<br />
magna pars restituitur. Non ergo eadem numero materia est in vivente<br />
perpetuo. Tum, homo obaesus, si morbo reddatur macilentus, magnam<br />
amittit materiae portionem: eandem tamen retinet essentiam. Est enim<br />
homo per totam vitam idem &amp; eandem habet essentiam: eandem materiam non<br />
habet. Nec satis est, si dicas; etiamsi haec &amp; illa materia non sit de<br />
ejus essentia: materiam tamen in genere de ea esse, quae separari<br />
nequit. Etenim si nullum datur universale (nullum autem dari<br />
demonstratum est supra) nulla quoque universalis datur materia, sed<br />
omnis est haec vel illa. Si ergo nec haec nec illa sunt de animati<br />
essentia, nec materia quo que de ea esse potest. Quod ipsum ex alio<br />
inducto adhuc potest roborari. Anthropophagi Indi, si vescantur carne<br />
humana, nutriuntur quoque ex edem. Quare, quod antea erat pars illius<br />
corporis, fit jam pars hujus corporis. Occidatur ille anthropophagus,<br />
idem numero corpus in die judicii</p>

<p>\[233\]</p>

<p>resurrecturum est, si materia sit essentiae pars. Eadem enim essentia,<br />
quae in peccatis perseveravit, morte punietur aeterna; quae vero in<br />
Christo electa est, aeterna fruetur beatitudine. Idem quoque corpus<br />
illius hominis, qui ab Indo devotatus est, resurget. At eadem materia<br />
portio fuit in utroque corpore. Debet ergo &amp; tum esse. Quare aut erit in<br />
duobus locis, aut illa corpora in uno erunt loco, ut hanc materia<br />
habeant partem. Utrumque absurdum est. Ac pari ratione quaeri potest,<br />
homo crassus &amp; pinguis, si in morbum incidat, si morbo maceretur,<br />
maceratus tandem moriatur, an corpus sit resurrecturum pingue &amp; crassum,<br />
an macilentum? Si macilentum, sequitur illas materiae partes quae<br />
abierant ipso adhuc superstite non fuisse corporis partes: alias idem<br />
corpus numero resurgere non posset. At hoc absurdum. Si vero tam crassum<br />
sit resurrecturum, cur non &amp; illa partes, qua per totam vitam fluxerunt,<br />
resurgent? Fuere enim aliquando corporis partes. Similiter, faetus in<br />
utero materno moriens, quum non habeat debitam adhuc</p>

<p>\[234\]</p>

<p>quantitatem, an non illam nanciscetur in resurrectione? Nancisci non<br />
potest, nisi materia portio addatur. Ex hisce confici puto, corpus<br />
essentiae partem non esse. Essentia enim eadem numero resurrectura est,<br />
corpus idem numero resurgere non potest. Interim non nego, Deum nobis<br />
redditurum esse idem numero corpus, quia scio hoc non superare ipsius<br />
omni potentiam; sed quid facturus sit, in medium relinquo. Verum illud<br />
saltem conatus sum inferre, non esse hoc necessarium, &amp; probabilius<br />
videri non omnibus idem corpus restitutum iri; quamvis certum sit idem<br />
corpus restitutum iri specie.</p>

<p>\[235\]</p>

<p># EXERCITATIO DECIMATERTIA. DE ATOMIS.</p>

<p>## Sectio 1. Dari in corporibus atomos.</p>

<p>Is ita de composito demonstratis, de compositi divisione paucis est<br />
agendum. Aiunt Peripatetici: continuum corpus in infinitum usque posse<br />
dividi. Quare ad minimas corporis partes nunquam posse perveniri. At nos<br />
plane contrariam partem sustinemus; eamque necessario concludimus ex<br />
iis, quae de composito, exercitatione praecedente, disputata sunt. Si<br />
enim compositum non sit ens, nec divisibile ens esse potest. Est enim<br />
omne divisibile compositum ex iis partibus in quas dividi potest.<br />
Propterea quodcumque est reale aliquid, id ipsum est indivisibile: non<br />
tantum compositum est ens per aggregationem; quod non habet aliquid<br />
reale ex compositione</p>

<p>\[236\]</p>

<p>sed illud omne ex partibus componentibus. Hae ergo tantum sunt entia.<br />
Quum ergo entia dentur, &amp; corpora habeant partes reales, necesse est<br />
habere partes indivisibiles. Non enim corpora forent realia entia per<br />
aggregationem, si non haberent realia entia per se, partes. Quum ergo<br />
dentur partes indivisibiles, corpus quoque in eas potest dividi.<br />
Quacumque enim realiter distinguuntur, ea possunt separari, quia non<br />
implicat contradictionem. Etiamsi ergo detur, hominem non posse<br />
divisione ad minimas partes pervenire: quia visui non ita sunt<br />
conspicua, tamen Deus in illas corpus potest dividere. Quae enim hic<br />
contradictio? Imo dividi videmus quotidie nonnulla corpora, quando aqua<br />
in vapores exhalat. Quis enim non putaret tenuissimas illas vaporis<br />
partes esse indivisibiles? Neque putandum est tamdiu posse corpus<br />
dividi, ut in nihilum evanescat. Non enim divisionis terminus est rei<br />
non existentia, sed tantum rerum a se invicem segregatio. Quare per<br />
illam res aliqua non potest in nihilum redigi, sed</p>

<p>\[237\]</p>

<p>tantum loco separari ab illa re, cui ante erat unita. Ratio est, quia,<br />
quae separantur, manent. Redactio enim alicujus in nihilum, non est<br />
separatio. Alias creatio foret quoque compositio. At omnibus probe notum<br />
est, non posse componi, quae non sunt. Quare prius esse debent, quam<br />
componantur, si non tempore, saltem natura. Possunt a Deo Opt. Max.<br />
simul hae actiones exerceri, &amp; in mundi creatione simul exercitae sunt.<br />
Creata enim sunt omnes partes, &amp; continuae ac contiguae creatae sunt.<br />
Quod autem indivisibiles partes sint re vera entia, evidenter ex eo<br />
constare potest, quod genus &amp; species de iis possint praedicari. Ita<br />
enim minima guttula aquae dicitur aqua, &amp; minima particula arenae<br />
dicitur arena. At de quo genus &amp; species vere praedicantur, ei quoque<br />
necesse est essentiam generis &amp; speciei integram in se habere. Ex his<br />
ergo sequitur &amp; indivisibiles partes in corporibus dari, &amp; in eas corpus<br />
posse dividi. Quod ipsum abunde quoque notum est. Etenim si corpus in<br />
infinitum potest dividi, infinitas quoque</p>

<p>\[238\]</p>

<p>partes dari necessarium est. Inde ergo primo sequitur, dari infinitum<br />
numerum. Id quod implicat contradictionem. Est enim omnis numerus par<br />
vel impar. Uterque augeri potest per additam unitatem. Quare quicumque<br />
dari potest numerus, necessario finitus est. Non enim infinitum majus<br />
esse potest infinito. Quo autem modo verum sit, infinita numero momenta<br />
data esse, id suo loco discutiendum restat. Atque ex hoc axiomate porro<br />
deducitur, minimam terrae portionem habere infinitas partes, quia in<br />
infinitum potest dividi. Et porro, quum infinitum majus non sit<br />
infinito, tot partes esse debere in minima terrae particula, quot in<br />
toto terra globo: id quod nulli hominum persuaderi posse arbitror. Sed<br />
illi non solum asserunt indivisibiles haud dari posse in corpore, aut<br />
saltem corpus in eas dividi non posse: sed idem quoque de tempore<br />
statuunt: quod manifeste falsum est. Etenim praesens est indivisibile.<br />
Si potest dividi, ea momenta, in qua divideretur, non forent simul. Est<br />
enim tempus spatium successivum. Quare unum</p>

<p>\[239\]</p>

<p>momentum foret altero prius, alterum posterius. Praesens ergo si<br />
divideretur, in praeteritum &amp; futurum divideretur, quod prorsus fieri<br />
non potest. Quare in tempore nihil datur, quam indivisibile momentum &tau;ό<br />
&nu;ũ&nu;. Non enim datur nisi praesens, praeteritum non datur, sed datum est,<br />
futurum non datur, sed dabitur. Neque hoc limitandum est ad tempus<br />
discretum &amp; interruptum, nescio quod; sed continuo tempore accipiendum,<br />
quando unum instans immediate sequitur alterum. Neque tamen rationes,<br />
quibus moti sunt adversarii, videntur usque adeo leves. Omnes partes<br />
corporis, quaecumque dantur. Sunt quandoque &amp; minima particula, etiamsi<br />
indivisibiles forent, quanta tamen forent. Forent enim corpora. At omne<br />
corpus quantum. Deinde quoque corpus ab iis quantitatem accipit, si<br />
dantur, si ex iis componitur. Necesse est, ut, quod quatuor habeat<br />
atomos, majus sit corpus, quam, quod tantum habet tres. Non est majus,<br />
nisi ob additam atomum. Quare &amp; hac habere debet suam quantitatem. Non<br />
enim alias</p>

<p>\[240\]</p>

<p>augere posset quantitatem totius. Nam ex non quantis haud componi potest<br />
quantum. Quomodo darent, quod non haberent? Quare si atomi darentur,<br />
quantae forent, &amp; quidem trinam haberent dimensionem, quia corpus habet<br />
eam, quod ex iis componerent. At omne quantum est divisibile secundum<br />
illos. Non ergo datur atomus ex illorum principiis, quia si daretur,<br />
dividi posset, quod implicat contradict\[i\]onem. Haec ratio non est<br />
exigui ponderis. Nam atomos esse quantas necessario ex iis deducitur. Et<br />
etiamsi inde non sequeretur, tamen ex hisce probari posset. Atomi inter<br />
se componenda sunt, ut inde fiat unum corpus. Componantur inter se tres,<br />
ut una interjecta sit inter duas extremas; aut illae duae extremae se<br />
tangent invicem, aut non tangent. Si tangant, aut illa media atomus<br />
interjecta non est, aut duae extremae illam mediam penetrant. Utrumque<br />
est absurdum. Quare non tangunt se invicem, idque fit ab atomum<br />
interjectam; quatenus una atomus est ab hoc latere, altera ab illo.</p>

<p>\[241\]</p>

<p>Quare aliquam necesse est atomi esse crassitiem &amp; quantitatem.</p>

<p>Ita quum probatum sit atomum esse quantam, negandum est omne quantum<br />
esse divisibile, quod, quamvis hucusque receptum sit, tamen errorem<br />
non excusat antiquitas. Nempe atomus habet quidem duo latera ratione<br />
nostra distincta, sed qua tamen separari nequeunt, &amp; in re sunt idem.<br />
Neque idcirco tollimus naturam quantitatis, quandoquidem posse realiter<br />
dividi non competit rei quantae per se, nec est de ratione quantitatis.<br />
Si foret, &amp; compositio de ratione ejus foret; quia omne divisibile per<br />
compositionem suam est divisibile. Compositionem non esse de essentia<br />
quantitatis apparet ex eo, quod quantitas per se haud competat<br />
composito, cui per se competit compositio. Non enim compositum est<br />
quantum, nisi quia partes sunt quantae, ex quibus componitur. Quare esse<br />
quantum ei competit per partes: partibus vero per se, qua sunt partes.<br />
Nam si &amp; hae partes possunt dividi, &amp; his quoque competit quantitas per<br />
earum</p>

<p>\[242\]</p>

<p>partes. Sed partes, qua partes, sunt indivisibiles, compositum autem,<br />
qua tale, est divisibile. Quare quantitas competit rei indivisibili, qua<br />
est talis; divisibili non nisi quatenus ex indivisibilibus est<br />
composita. Caeterum adversus atomorum quantitatem moveri potest<br />
obiectio, quae paucis discutienda est. Globus perfecte rotundus, si<br />
volvatur super tabulam perfecte planam, continget eam in puncto<br />
indivisibili, quod nequit esse quantum. Quum enim, quae se invicem<br />
contingunt, in eo sunt aequata, in quo se contingunt, non potest<br />
contactus globi, &amp; plani fieri in aliquo quanto. Daretur alias aut<br />
rotunda figura in plano, aut plana in rotundo. Hoc fieri nequit ob<br />
diversitatem figurarum. Deinde rotundum definitur, cujus omnes partes<br />
aequaliter undique distant a centro. At si in rotunda figura daretur<br />
aliqua planities, extremitates illius magis a centro distarent, quam<br />
medium. Atque idem dici potest de rotundititate in plano. Huic potest<br />
responderi, aut hoc accipi posse de globo reali, aut de imaginario. De</p>

<p>\[243\]</p>

<p>globo reali si accipiatur, negari potest, dari posse globum tam rotundum<br />
perfecte, &amp; tabulam tam perfecte planam ut contactus fiat in<br />
indivisibili propter hanc atomorum quantitatem. Neque tamen hoc pugnat<br />
cum definitione globi realis, quum ille sit, cujus reales partes, nempe<br />
atomi, aequaliter a centro distant, quamvis atomorum latera non distent<br />
aequaliter. Atque hic obiter quaeri potest de atomorum figura, quae<br />
sit? Habent enim aliquam, quia habent trinam dimensionem. Forte est<br />
rotunda. Si talis sit, facile capi potest, quomodo rotunda figura sit<br />
perfecte rotunda, sed ita non erit perfecte plana figura.</p>

<p>Tum duae aut tres atomi, si se tangant, necesse est inter illas<br />
interjectum esse vacuum. Duo enim globi rotundi, aut tres, si se invicem<br />
tangant, quod inter illos interjacet spatium, a rotundo corpore nequit<br />
repleri.</p>

<p>Quare nec quod interjacet inter atomos, compleri potest ab atomo. Nam<br />
sicut se corpora majora habent ad se</p>

<p>\[244\]</p>

<p>invicem ita ejusdem figura corpora minora secundum proportionem ad se<br />
invicem se habent. Forte non est absurdum dari inter atomos exile<br />
aliquod vacuum, quod tam sit exile, ut atomum capere non possit. Si enim<br />
aut aequale aut majus atomo foret, facile caperet atomum. Forte figura<br />
atomi est quadrata. Hic enim nullum dabitur vacuum. Forte diversa<br />
atomorum figura. Ut sit, figura atomi tam exigua est, ut sensu non<br />
capiatur, vix intellectu. Quare illam quaestionem in medio relinquamus.<br />
Si globus accipiatur, prout illum imaginatur Mathematicus, &amp; partes<br />
imaginaria aequaliter a centro distare debent. Quare concedo contactum<br />
istum fore in puncto non quanto. Sed ille contactus realis non esset,<br />
sed imaginarius. Propterea recte negant Mathematici, perveniri posse ad<br />
minimum punctum imaginarium, quum semper adhuc minus possit concipi. Ita<br />
si duo circuli concentrici ducantur: &amp; a singulis majoris circuli<br />
punctis ad centrum ducantur linea recta, necessario totidem punta<br />
dabuntur in circulo minore. Alias plures</p>

<p>\[245\]</p>

<p>lineae per unum transirent indivisibile punctum. Id si contingeret, aut<br />
linea illa non forent recta, aut aequaliter ducerentur ad idem majoris<br />
circuli punctum. Sed quum reales atomi suam habeant extensionem, non est<br />
absurdum a circulo majore duas diversas lineas duci posse, quae<br />
transeant per eandem atomum circuli minoris: licet non per eandem atomi<br />
imaginariam partem. Sed &amp; illa linea foret imaginaria. Caeterum a majore<br />
circulo diversimode duci possunt linea, quae transeant per duas atomos,<br />
scilicet utriusque dimidium: quod fieri potest ob atomi quantitatem.<br />
Atque hoc modo ad illud quoque respondetur: sint lineae trium atomorum,<br />
moveantur super illas duo mobilia, quorum unum duplo velocius moveatur,<br />
quam alterum, necesse est, aut instans dividi, aut punctum, nempe si<br />
velocius in instanti tres atomos transeat, alterum unum cum dimidio<br />
transibit, aut unum in instanti transeat tres atomos, quod est velocius,<br />
transibit in dimidio instanti. Nos concedimus imaginariam<br />
distinctionem laterum dari in atomo</p>

<p>\[246\]</p>

<p>ob haec &amp; alia; sed realem divisionem negamus, quae ex hoc motu<br />
super atomos non infertur, sed tantum extensio: Sic reliqua Mathematica<br />
linea axiomata de imaginaria divisione accipienda sunt, non de reali, ut<br />
unamquamque lineam posse dividi in duas partes aequales, duas<br />
inaequales: ergo &amp; eam quae ex tribus constat atomis. Item unamquamque<br />
lineam secari posse proportionaliter, sicut aliam sectam. Ergo &amp; quatuor<br />
atomorum in tot partes, in quot quinque atomorum. Quare minimum punctum<br />
Mathematicum concipi non potest. An ergo infinita simul in qualibet<br />
linea concipiuntur? Nec hoc puto, qui scio humanam mentem nihil<br />
infinitum posse comprehendere. Sed haec extra propositum.</p>

<p>\[247\]</p>

<p>## Sectio 2. De atomorum varia mixtione.</p>

<p>Ex his constat, nihil reale esse in corporibus praeter atomos, ex his<br />
omnia corpora sunt composita. Caeterum non casu confluxerunt, sicut<br />
putabat Epicurus, sed hinc manifesta fit Dei providentia, secundum<br />
quam unamquamque atomum suo disposuit loco. Ita ex atomis homogeneis<br />
facta sunt corpora homogenea, ex atomis heterogeneis heterogenea. Ita<br />
corpora sunt vel contigua, vel continua, ob harum atomorum inter se<br />
continuitatem, vel contiguitatem: quamvis nullum reperiatur continuum,<br />
quod non sit quoque contiguum. Illas enim partes continuas dicimus sibi<br />
invicem, inter quas junctas nullum observamus discrimen: sicut &amp; hanc &amp;<br />
illam aquae guttam. Continuae ergo esse nequeunt, nisi se invicem quoque<br />
contingant. Idcirco continua uno communi termino dicuntur contineri:<br />
contigua vero propria dicuntur,</p>

<p>\[248\]</p>

<p>quae terminos diversos habent, quibus se invicem contingunt. Adhaec &amp;<br />
corporum mixtio fieri solet, quatenus elementorum atomi varie inter se<br />
commiscentur. Ita enim definitur mixtio: motus corporum minimorum ad<br />
mutuum contactum, ut fiat unio. Corpora minima sunt atomi, quae varie<br />
commiscentur. Hae se mutuo debent contingere. Si namque se invicem haud<br />
contingant: quomodo inde fiet corpus unum? Neque hic contactus tollitur<br />
per continuitatem, sed manet. Quo enim modo corpus posset esse unum<br />
continuum, nisi partes se invicem contingerent? Neque hae atomi ita<br />
mixtae fiunt unum ens, neque tale quid ex iis fit: totum illud fit unum<br />
continuum. Moventur autem, ut fiat unio atomorum, non unitas. Quando<br />
autem res in sua principia rursus resolvitur, hae atomi ita mixtae a se<br />
invicem segregantur, &amp; atomi terrae congregantur, atomi aquae quoque in<br />
unum colliguntur. Ex his atomis ratio quoque danda est rarefactionis &amp;<br />
condensationis. Hae enim quomodo fierent, nondum vidi</p>

<p>\[249\]</p>

<p>explicationem. Sane corpus non potest extendi, non potest quoque<br />
contrahi, nisi corporum penetratio quoque admittatur. Nam quum atomi<br />
sunt minima corpora, quae propter indivisibilitatem minora fieri<br />
nequeunt, necesse est, ut, si totum corpus contrahatur, multae atomi se<br />
invicem penetrent. At nos multo manifestiores caussas damus<br />
rarefactionis &amp; condensationis. Nempe corpora rarefiunt, quando hae<br />
atomi a se invicem segregantur, &amp; intermedius intercedit aer. Ita in<br />
fumo, sunt minimae partes aquae a se invicem separatae, interjecto inter<br />
illas aere. Quando vero condensantur, aer hic expellitur, &amp; partes fiunt<br />
propiores. Ut ita errent, qui aera rarum dicant. Sola terra &amp; aqua, &amp;<br />
corpora ex iis mixta, rara aut densa dici possunt, sicut in superioribus<br />
est disputatum.</p>

<p>\[250\]</p>

<p># EXERCITATIO DECIMAQUARTA. DE MATERIA ET FORMA.</p>

<p>## \[Sectio 1\]</p>

<p>Post disputationem de natura &amp; entitate compositi, disputandum restat de<br />
partibus componentibus. Et quamvis illa satis nova, satis paradoxa,<br />
tamen iis nondum contenti sumus, sed alia adhuc addenda; quae uti<br />
inaudita ita quoque maxime faciunt ad evertendam Peripateticorum<br />
Philosophiam, qua eversa in parte quiescamus. Aiunt Peripatetici omne<br />
corpus esse compositum ex materia &amp; forma. Neque adhuc inventus, qui<br />
ausus fuerit contradicere. Proferamus nos aliquid novum, &amp;, ut corruant<br />
omnia, quae huic superstructa sunt, fundamentum hoc funditus<br />
evertamus. Nullam putamus in rerum natura dari aut materiam aut<br />
formam, quas Peripatetici partes corporum statuunt. Id quod solidis<br />
rationibus demonstrandum est. Quo enim scitissima haec</p>

<p>\[251\]</p>

<p>sententia a vulgo est remotior, eo calumniae erit propior. Sed vulgus<br />
hac in parte non est curandum, verum ipsa rei veritas defendenda. In<br />
prima acie collocamus hoc usitatum argumentum; entium numerum augeri non<br />
debere sine manifesta necessitate. Hunc augent, qui unam simplicem<br />
essentiam in corporibus non agnoscunt, sed duo distincta entia, materiam<br />
&amp; formam somniant, quae in unoquoque sunt corpore. Quid illi sciunt, non<br />
esse corpus unam simplicem substantiam variis accidentibus vestitam? Aut<br />
unde cognitas habent hujusmodi materiam &amp; formam? Neque enim haec<br />
sentiuntur esse, neque S. litterae illud testantur, nec est principium<br />
innatum dari eas. Non enim illud statueret homo Philosophicis documentis<br />
nondum imbutus. Quare aliquid earum debet esse indicium; aut si nullum<br />
sit, esse has statuunt, quas esse nesciunt. At non homo sapiens<br />
asseverat, quod nescit. Consideremus omnia argumenta, quibus es dari<br />
arguitur. Si nullum afferatur solidum, quidni aniles nugas esse, ac<br />
otiosa</p>

<p>\[252\]</p>

<p>hominum commenta, quae de iis traduntur dogmata intrepide asseramus. S.<br />
Scripturam nobis opponunt. Gen. 1. &quot;In principio creavit Deus caelum &amp;<br />
terram. Terra autem erat res informis &amp; inanis, tenebraeque erant in<br />
superficie abyssi, &amp; spiritus Dei incubabat superficiei aquarum.&quot; Hic<br />
aiunt haberi, Deum, inanem &amp; informem condidisse materiam in principio,<br />
ex qua reliquis diebus distincte reliqua corpora efformaverit, ut de hac<br />
quoque illud poetae intelligendum sit rudis indigestaque moles. Nos haec<br />
in re ethnicos poetas haud moramur, &amp; hunc contextum aliter explicamus.<br />
Non dicitur Deum creasse materiam caeli &amp; terra, sed ipsum caelum &amp;<br />
terram. Caelum hic intelligi Empyreum cum suo exercitu, alibi<br />
disputandum est. Deinde subjicitur; terra autem erat inanis informisque;<br />
non vero caelum &amp; terra. Quo igitur modo statuunt per caelum &amp; terram<br />
intelligi hanc materiam, quum de sola terra dicatur, esse inanem &amp;<br />
informem? Quod ipsum manifeste evincit vox, *autem*. Quod si nunc per<br />
terram significetur omnium</p>

<p>\[253\]</p>

<p>corporum communis materia, cur haec magis terrae vocatur nomine, quam<br />
aeris quam aqua, quam alius corporis. Imo quum postea omnium corporum<br />
reliquorum censeatur creatio, si haec non fit terra, sed ejus tantum<br />
materia, ubi, quaeso, terrae narratur creatio? Nuspiam forte, si ita<br />
explicanda sit scriptura. Nos ergo sic putamus; omnium corporum<br />
creatorum in eo capite discribi creationem, etiam terrae, etiam aquae.<br />
Neque hic disputandum, an mundus proprie ex nihilo productus sit, an<br />
reliqua corpora proprie creata sunt, an creare significet proprie<br />
aliquid ex nihilo facere, sed has quaestiones suis authoribus<br />
relinquimus, qui iis delectantur. Quapropter in principio ipsa terra &amp;<br />
aqua sunt creatae; quia in reliquorum dierum historia fit earum mentio<br />
ut creatarum, non ut creandarum. Imo ipso versu. 2. dicitur spiritus Dei<br />
incubasse superficiei aquarum, Quomodo huic incubare potuit, si aquae<br />
tunc nondum erant, sed tantum earum materia? Hic tamen duo quaeri<br />
possunt non exigui momenti. Unum, si</p>

<p>\[255\]</p>

<p>omnium corporum hic narretur creatio, ubi aquae? Alterum, si terra non<br />
fuerit materia illa prima, sed eam habuerit essentiam, quam jam habet,<br />
quomodo potuerit appellari inanis &amp; informis? Quid fuerit abyssus?<br />
Respondendum est, per terram in principio conditam significari totum<br />
globum terrenum, prout ex terra &amp; aqua constituitur. Quum enim in<br />
principio spiritus Dei incubaret aquis, necesse est eas conditas in<br />
principio. Quod ex eo suadetur quoque, quod ex versu 9. deduci videatur,<br />
aquas fuisse terrae commixtas. Dicitur enim: &quot;confluant aquae istae,<br />
quae sub hoc caelo sunt in locum unum, &amp; conspicua fiat arida. Aridam<br />
autem vocavit Deus terram.&quot; Hanc ergo obtegebant ante aquae. Quare<br />
probabile est terram fuisse lutum &amp; massam ex terra &amp; aqua mixtam.<br />
Inanis igitur terra dicebatur, quia nullis adhuc erat ornata plantis &amp;<br />
animalibus, in quorum gratiam erat condita. Informis; quia cum aquis<br />
mixta, nondum haberet figuram sibi debitam. Abyssus, quia nondum erat<br />
illuminata,</p>

<p>\[255\]</p>

<p>sed aquis adhuc obtecta. Proferunt quoque argumenta ex Philosophia<br />
petita, quae ordine consideranda sunt. Si non datur forma nec materia,<br />
corpora, quae fiunt, necesse est ex nihilo fieri, &amp;, quae intereunt in<br />
nihilum interire. Non enim est communis materia, ex qua fiant, &amp; in quam<br />
intereant.</p>

<p>Sed nullum corpus potest aliquid ex nihilo facere, aut in nihilum<br />
redigere, quia haec est actio solius Dei. Plura tamen corpora quotidie<br />
fiunt, &amp; intereunt, ac in se invicem transmutantur. Sic ignis fit ex<br />
aere, sic aer ex aqua.</p>

<p>Quid enim aliud sunt vapores ex aqua exhalantes, quam aer? Non enim sunt<br />
aqua, quando ad vitreas fenestras condensantur, &amp; in guttas mutantur.<br />
Sic mixta fiunt, quae antea non erant, &amp; esse quoque desinunt. Neque in<br />
nihilum rediguntur, sed in sua principia resolvuntur. Hujus argumenti<br />
vis tota duobus nititur fundamentis: unum est, nihil fieri ex nihilo:<br />
alterum plura corpora quotidie fieri &amp; interire.</p>

<p>\[256\]</p>

<p>Prius illud exercitatione sequente plane evertemus &amp; invertemus.<br />
Putamus enim, quicquid fit ex nihilo fieri, quicquid interit, in<br />
nihilum interire. An vero res aliqua creata potis sit hanc actionem<br />
exercere; ibidem disputabitur. Quare fundamentum posterius hoc loco<br />
superest discutiendum. Nego plane ullum corpus factum esse, nisi per<br />
solam creationem, quum Deus Opt. Max. mundum hunc crearet: nego ullum<br />
interiisse, aut interire posse, nisi ab eodem in nihilum redigatur: nego<br />
unum corpus in aliud transmutatum esse, &amp; transmutari posse. De<br />
accidentibus alia est ratio. Propterea qui ignem ex aere fieri<br />
clamitant, iis responsum esto, nec ignem ex aere fieri, sed vapores<br />
accendi, neque ignem esse corpus, sed corporis accidens: quod alius est<br />
loci. Sic aerem fieri ex aqua, aquam rursus ex aere minus statuunt<br />
Philosophice. Non enim est aer, quod ex aqua videmus exhalare, &amp; ad<br />
vitreas fenestras condensatum in guttas resolvi, sed vapor. Hic autem<br />
totus constat ex subtilissimis aquae partibus, vi caloris a</p>

<p>\[257\]</p>

<p>se invicem segregatis, quae vi frigoris iterum possunt condensari.<br />
Quodsi pertinaciter in proposito perseverent, quaeram qui vapor sursum<br />
tendat, aer maneat ubi sit? Qui crassior, &amp; alius appareat coloris, quam<br />
aer? An frigus nunc pollet ea potestate, ut unum corpus mutare possit in<br />
aliud? An &amp; calor? Quum tamen supra omni accidenti ea denegata sit? Nec<br />
caussam juvat, quod vapor sursum tendat. Non enim motum illum esse<br />
vapori naturalem, sed violentum a calore inditum in superioribus<br />
demonstratum. Sic etiamsi mixta fiant, etiamsi mixta pereant, nihil<br />
tamen substantiale corporum aut fit, aut perit. Non enim mixta sunt<br />
entia per se una, sed per aggregationem. Quum ergo mixtio sit motus ad<br />
continuitatem, peribit mixtum, quatenus qualitates auferuntur, quibus in<br />
unitate partes continebantur.</p>

<p>Neque hic confugiendum ad insulsam illam elementorum inimicitiam, qua in<br />
se invicem agere dicuntur, neque pace frui, nisi adsit rector quidam<br />
novus a quo in fide &amp; officio contineantur, quem rectorem</p>

<p>\[258\]</p>

<p>formam mixti somniant. Sane non apparent actiones elementorum, nisi<br />
qualitatum, quae tamdiu in se invicem agunt, donec una exsurgat qualitas<br />
in mediocritate, quae non eget substantia conservatrice, sed ipsa talis<br />
manet, donec ab extrinsecis accidentibus, qualitatibus, aut intendatur,<br />
aut remittatur. Neque moriente homine quicquam reale perit, sed anima<br />
tantum a corpore separatur, &amp; deinde cadaver putrefit, ac in terram &amp;<br />
aquam resolvitur. Neque moriente cane quicquam perit nisi sola anima.<br />
Ea vero, tantum abest, ut ex elementorum mixtione orta sit, ut a Deo ex<br />
nihilo sit creata, &amp; ab eodem in nihilum quoque redigatur. Quare omnino<br />
pernegamus ullam corporis mutationem essentialem esse datam: quae prius<br />
deberet demonstrari, quam ex eo materiam &amp; formam probare deceret. Sed<br />
forte ad calendas Graecas afferentur demonstrationes. Nostrae ex<br />
superioribus haberi possunt. Exempla nonnulla alia afferunt, quam hic<br />
recensuimus sed hujusmodi sunt, ut vel ignavissimo rustico moverent<br />
risum.</p>

<p>\[259\]</p>

<p>Aiunt enim ex igni fieri aquam, ex bove apes ac crabrones. Quaeso quid<br />
ab homine ineptius potest excogitari? Ego in focis saepius observavi<br />
ignem extingui ab infusa aqua, sed ex ea fieri nunquam vidi. Illud tamen<br />
subjectum, quod huic subest mutationi, vocant materiam. De qua tam<br />
aniles proferunt fabulas, ac ineptissimorum sophistarum deliria, ut ea<br />
indigna putemus nostra refutatione. Transeamus ad aliud argumentum. Nisi<br />
daretur materia &amp; forma in corporibus, res simplices forent, &amp; non<br />
composita: ita volumus, corpus habere simplicem unam essentiam<br />
corpoream, per quam sit corpus, sicut angelus simplicem spiritualem<br />
habet, per quam est spiritus.</p>

<p>Sed illi, simplices si forent, non haberent essentiae suae ac<br />
perfectionis limitationem, quia nullas haberent partes componentes; quod<br />
uni soli Deo proprium, creaturis incommunicabile. Ita solent<br />
Philosophari. Sed ex hujusmodi argumentis tam universalibus, &amp; in<br />
angelis quoque</p>

<p>\[260\]</p>

<p>ponerent ex materia &amp; forma compositionem; quod illorum nemo admittit.<br />
Quaeso unde angelus essentiam habet finitam &amp; perfectionem, qui ex<br />
materia &amp; forma non constat? Nempe ab eo, qui illum produxit; non a<br />
partibus, ex quibus constat. Qui fecit Deus creaturas, eam cuique dedit<br />
essentiam, eam perfectionem, quam sapientissima ipsius voluntati<br />
placebat ad hunc vel illum finem ordinare. Sed illi totam creaturae<br />
imperfectionem statuunt in compositione, perfectionem Dei in<br />
simplicitate. Ego Deum esse simplicem lubens fateor, sed ob<br />
simplicitatem esse perfectissimum non puto. Verum quia a nullo alio est,<br />
existentiam habet ex sese necessariam, nec habuit quenquam, qui ipsi<br />
terminos praescripsit aut essentia aut existentia, aut potentia. Has<br />
erga perfectiones habet Deus, quia efficientem caussam non habet:<br />
creatura non habet illas, quia efficientem habet.</p>

<p>Hic enim quum ad certum finem faciat, quod facit, eam necesse est<br />
largiatur rei naturam &amp; perfectionem, quae ad illum</p>

<p>\[261\]</p>

<p>finem medium esse possunt. Et, si creaturam ea de caussa dicant<br />
imperfectam, quod non sit composita, quaeso, qua de caussa ipsa materia<br />
&amp; forma habet essentiam finitae perfectionis, quae tamen simplices sunt.<br />
Non enim ex alia materia &amp; forma componuntur, quia in infinitum non<br />
datur progressus, qui hoc modo daretur hic. Res, aiunt, forent quoque<br />
ingenerabiles &amp; incorruptibiles, nec fieri possent nisi ex nihilo, nec<br />
interire, nisi in nihilum. Nos hoc utraque damus manu. Si namque nulla<br />
detur materia, nihil ex ea potest fieri, nihil in eam interire. Sed<br />
illi contra, res ita fore immutabiles. Sed hoc sequi negamus. A quo<br />
res producta sunt, ejus potentia adhuc ita subjecta sunt, ut, quando<br />
illi placet, non sunt. Quare concedimus corpora varie mutari secundum<br />
accidentia; sed secundum essentiam mutari posse haud puto, nisi ab eo,<br />
qui omnium primo mutavit. Si corpora carerent materia, nullum haberent<br />
principium corporeitatis. Internum non habere damus; externum vero<br />
nequaquam. Sed nec corpus</p>

<p>\[262\]</p>

<p>magis indiget interno principio corporeitatis, quam angelus<br />
spiritualitatis. Caeterum metuunt, ne corpora sint entia incompleta,<br />
quae fieri putant per formam: ne sub certo substantia genere ac specie<br />
constitui non possint, sub quibus constitui dicuntur per formam, ne a se<br />
invicem sint distincta: quandoquidem nec ab accidentibus hac fieri<br />
potest distinctio, nec ab aliquo utrique communi, sed a sola forma, per<br />
quam res est id, quod est, &amp; non illud, quod est aliud. Ab hoc metu eos<br />
facile liberamus, qui asserimus res habere unam simplicem essentiam,<br />
eamque completam &amp; perfectam per se ipsam, per quam res sub genere ac<br />
specie constituantur, &amp; a se invicem distinguantur. Sic enim hanc<br />
constitutionem &amp; distinctionem fieri non posse per aliquam rem<br />
distinctam, antea dictum est. Et latius idem in Logicis declarandum est,<br />
ubi materiam &amp; formam Logicam esse ipsam rei substantiam, &amp; non nisi<br />
sola ratione differre a re demonstrandum est. At hic de forma agimus &amp;<br />
materia, quae effictae sunt a</p>

<p>\[263\]</p>

<p>Peripateticis &amp; ex quibus realiter distinctis realia corpora dicuntur<br />
componi. Neque una est in omnibus corporibus essentia communis, alia<br />
terrae, alia aquae, alia alius corporis. Partes terrae inter se<br />
differunt numero; a partibus aquae distinguntur specie aut, uti quidam<br />
loquuntur Logici, genere proximo. Ab eo metu sic liberati, liberandi<br />
quoque sunt ab alio simili metu; scilicet ne plura tam diversa<br />
accidentia uni inesse possint corpori, nisi insit una forma, a qua<br />
dependeant. Hinc enim putant fieri, ablato uno accidente, quod simul<br />
quoque auferatur alterum, etiamsi a se invicem non dependeant, nempe<br />
quia ablata forma cuncta quoque auferantur. Verum de hisce accidentibus<br />
facile judicium fieri potest ex iis, quae in superioribus declarata<br />
sunt. Ibi enim qualitates secundas primis debere suam originem<br />
declarabamus. Quare in oleo, oblato calore, necesse est quoque tolli<br />
fluorem, quia hic ab illo dependet. Imo ita se habent essentiae<br />
elementorum, &amp; mixtorum, ut tam ad calorem, quam ad frigus, ac eorum<br />
comites qualitates sint</p>

<p>\[264\]</p>

<p>indifferentes. Ut ita plane falsum sit, mutatis qualitatibus, aliquid<br />
essentiae quoque mutari. Ex quibus apparet, quomodo plura accidentia<br />
inesse possint uni subjecto. Ubi enim calor, ibi &amp; caloris effecta, ubi<br />
frigus, ibi frigoris. Calor vero &amp; frigus, aut effecta caloris &amp;<br />
frigoris uni subjecto simul inesse, repugnat eorum natura. Neque in<br />
temperamento est utraque qualitas &amp; calor, &amp; frigus, sed una tantum aut<br />
calor aut frigus, qua ob reactionem aliquo modo remissa est, &amp; ab<br />
intensiore gradu ad mediocritatem reducta. Haec eorum argumenta ita<br />
enervata sunt, videamus alia. Dantur, aiunt, actus accidentales, qui<br />
accidentaliter substantiam perficiunt, ac informant, ut sunt calor,<br />
frigus, &amp; alia accidentia. Dantur quoque actus substantiales in rebus<br />
animatis. Sic enim anima corpus informat ac perficit. Pari ergo jure<br />
putandum est dari substantialem actum in corporibus inanimatis, qui illa<br />
actuet, ac in unitate essentiae contineat, a quo omnes eorum proveniant<br />
actiones. Sic in rebus animatis datur materia</p>

<p>\[265\]</p>

<p>quaedam, ex quibus constant, nempe corpus, datur &amp; inanimatis mixtis<br />
materia quadam, nempe elementa. Quare &amp; hic hujus materiae actus quidam<br />
esse debet, sicut est corporis animati: &amp; in elementis similiter materia<br />
quaedam, sicut est in hisce mixtis corporibus.</p>

<p>Hoc argumentum in hisce superioribus fere refutatum est. Ibi namque<br />
dictum est, accidentia nec actuare, nec perficere substantiam. Similiter<br />
nec animam corpus. Agit quidem anima per corpus, &amp; ejus utitur organis,<br />
sed ei nullam confert perfectionem; neque informat corpus. Non enim<br />
corpus per animam est corpus, sed per suam essentiam corpoream. Neque<br />
corpus hominis est materia magis, quam anima: neque anima magis est<br />
forma, quam corpus. Non enim homo per animam est homo, sed per<br />
humanitatem neque ex corpore factus est, aut ex eo suam habet essentiam.<br />
Neque in hisce rebus ita compositus datur ullum ens per se unum, quod<br />
indigeat aliqua substantia, a qua in unitate contineatur; sed entia sunt<br />
per</p>

<p>\[266\]</p>

<p>aggregationem. Ita in rebus animatis datur corpus &amp; anima, ex quibus<br />
componuntur, in rebus mixtis elementa. Neque elementa sunt talis<br />
mixtorum materia qualis fingitur a Peripateticis; sed qualis farina &amp;<br />
lac sunt materia pultis, aut calx &amp; lapides materia aedium. In hoc tamen<br />
posteriore exemplo videtur major diversitas, quia hae partes non sunt<br />
facta continua, sed retinuerunt suam contiguitatem. Ideo aedes potius<br />
dicuntur ens per aggregationem, quam puls, quamvis in se tam haec, quam<br />
illa ita dici debeant. Interim non nego horum entium per aggregationem<br />
materiam dici entia, ex quibus aggregata sunt, sed illa materia non est<br />
Physica, quam commenti sunt Peripatetici, sed quae in logicis materia<br />
dicitur consideratione nostra. Unde forma ejus non est aliquod ens, sed<br />
tantum horum entium unio. Ita materia canis sunt anima &amp; corpus, forma<br />
eorum, unio. Sed in entibus simplicibus hujusmodi unio non reperitur.<br />
Quare eorum forma est ipsa rei essentia, quae definitione</p>

<p>\[267\]</p>

<p>exprimitur. Sed de his latius in Logicis. Hoc ergo ad argumentum<br />
propositum: neque substantiam accidentaliter informari ac perfici ab<br />
accidentibus, sed haec in ea esse, &amp; in illam agere. Neque corpus<br />
informari ab anima essentialiter, sed hanc in illo esse, &amp; per illud<br />
agere. Corpus enim, in quo est anima, habet suam essentiam corpoream non<br />
ab anima, sed per se ipsum; eamque retinet anima abeunte. Quare adhuc<br />
aliam habere debet formam. Tum &amp; negamus in corporibus inanimatis tales<br />
apparere actiones, ob quas forma aliqua iis sit attribuenda. Nam &amp; hinc<br />
rationes desumuntur, que ponderandae sunt. Multae, aiunt, dantur<br />
corporum actiones admirandae: ut quod magnes ferrum trahat, aut ferrum<br />
moveatur ad magnetem. Actio haec non provenit a qualitate (quae enim<br />
illa foret qualitas?) sed a substantia. Quum ergo talis sit substantia<br />
in mixto, neque sit elementorum aliquod (non enim illa hac pollent vi)<br />
necesse est, ut sit forma quaedam substantialis per mixtionem producta.</p>

<p>\[268\]</p>

<p>Sed hoc plane non est necesse. Si enim haec forma per mixtionem fieret,<br />
aut ex aliquo, aut ex nihilo fieret. Si ex aliquo, ergo ex elementis,<br />
quia ex iis fit mixtum. At hae actiones, quum nec actu, nec potentia<br />
insint elementis, non potest ex iis fieri substantia, a qua hae actiones<br />
proveniant. Quare necessario ex nihilo fit. A quo ergo? Non enim a<br />
corpore ullo, quia corpus non habet potestatem efficiendi aliquid ex<br />
nihilo, vel redigendi in nihilum. Interim forma mixti si quae foret, ex<br />
elementis fieri deberet, &amp; ab iisdem saltem in rebus inanimatis. Ita<br />
enim vi caloris aut frigoris mixta producuntur; quae agere dicuntur in<br />
virtute suorum elementorum. Idcirco hae actiones a forma mixti provenire<br />
nequeunt, quae elementis haud est nobilior, quorum est effectum, sed a<br />
nobiliore aliqua substantia. Quamobrem nos putamus plures dari<br />
substantias quam terra, aqua, aer, stellae, quae lateant sub aqua ac<br />
terra, a quibus proveniant variae illae actiones, quae in nonnullis<br />
gemmis conspiciuntur. Quamvis multa quoque sint actiones,</p>

<p>\[269\]</p>

<p>quae a qualitatibus oriantur. Neque has substantias terrae &amp; aquae<br />
partes esse censemus, sed sub iis latere, earumque partibus esse<br />
commixtas, &amp; in principio a Deo Opt. Max. creatas. Aut, si quis omnes<br />
operationes ad veras manifestas caussas possit revocare, ego non<br />
multiplicabo entia absque necessitate. Sed ex motu corporum putant se<br />
posse demonstrare materiam &amp; formam. Moventur enim ad suum locum<br />
naturaliter. Quumque idem nequeat esse movens &amp; motum, sequitur duas<br />
esse in iis corporibus substantias, quarum una moveat, altera moveatur,<br />
una sit materia, altera forma. Huic puto satisfactum esse, ubi motum a<br />
vi impressa demonstravimus. Et etiamsi illud non sufficeret, tamen<br />
argumentum facile everti posset. Angelus enim, quando e caelo huc ad nos<br />
venit, a quo movetur ? An non idem ibi est movens &amp; motum? Quidni ergo &amp;<br />
in corpore idem esse posset? Neque alicujus ponderis est, quod aiunt<br />
nonnulli. Angelum non moveri proprie. Sane quomodo absque motu &amp; loci</p>

<p>\[270\]</p>

<p>mutatione e calo ad nos venire posset? Scio modum, quem illi statuant,<br />
sed ab ejus refutatione me abstinebo neque eas quisquilias hic everram.<br />
Sed ad experientias quoque confugiunt. Aqua calefacta, si frigefiat, ab<br />
interno principio &amp; forma frigus in ea resultat. Qui sic? Non enim<br />
provenit ab externo aliquo. Quod enim hoc foret? Non nisi aer, quia<br />
nihil contingit aquam, nisi hic. Aer hoc praestare nequit. Ratio, quia<br />
aqua sit multo frigidior, quam aer. At qualitas remissioris gradus non<br />
imprimit alteri subjecto qualitatem intensioris gradus. Verum aquam ab<br />
aere frigefieri nobis videtur certum. Cur alias in superficie magis &amp;<br />
citius frigefieret, quam in medio, quam in fundo? Nec caussam juvat,<br />
quod frigidior aere sentiatur. Stannum enim e regione soli oppositum,<br />
multo calidius sentietur aere a quo calefactum est. Neque tamen hic<br />
interna forma, a qua calor producatur. Neque immediate calor ille<br />
productus est a sole.</p>

<p>\[271\]</p>

<p>Verum aer aeque calidus est, ac stannum, sed ob tenuitatem calor ejus<br />
non aeque sentitur. Sic &amp; aer aeque frigidus est, ac illa aqua, sed ob<br />
tenuitatem non ita statim id frigus manui imprimit, sicut aqua, quae<br />
densior. Quare aer paulatim &amp; longo tempore praestat, quod aqua statim &amp;<br />
citius. Hae praecipuae illorum sunt rationes. Reliquae quas habent, ex<br />
iis, quae partim diximus, partim dicemus, facile poterunt refutari.<br />
Videamus nunc porro, an praeter hanc demonstrationem adhuc aliae pro<br />
nostra sententia possunt afferri. Frustra sit per plura, quod aeque<br />
fieri potest per pauciora. Natura vero nihil facit frustra. Est quidem<br />
liberalis, ut suppeditet omnia necessaria, sed non prodiga, ut ea det,<br />
quibus non sit opus. Quod autem illi corpori conferri aiunt per materiam<br />
&amp; formam, hoc ei competere potest per unam simplicem essentiam<br />
corpoream. Si enim requireretur haec corporis compositio, aut<br />
requireretur ob essentiam corpoream,</p>

<p>\[272\]</p>

<p>aut ob accidentia. Non ob essentiam corpoream. Non enim implicatur<br />
contradictio ex parte creationis; quandoquidem angeli simplices sunt, &amp;<br />
tamen creati. Nec ex parte corporeitatis. Ipsa enim forma, si daretur,<br />
simplex foret, non composita ex alia forma &amp; materia. Corpus tamen<br />
foret; quia nullam formam distingui a suo formato supra disputatum.<br />
Quare si corporis forma simplex sit essentia, quae per se ipsam est id,<br />
quod est, &amp; ab aliis formis distinguatur, quidni &amp; corpus habeat unam<br />
simplicem essentiam haud ab ipso distinctam, per quam est id, quod est,<br />
&amp; non illud, quod est aliud? Si materia sit una simplex essentia, per<br />
quam corpus sit corpus, ipsa autem per se ipsam sit corporea, cur non<br />
potius corpus per se ipsum erit corpus, sicut angelus per se ipsum<br />
spiritus? Nec requiruntur materia &amp; forma ob accidentia. Haec enim in<br />
sola existant materia, exceptis actionibus, quae a sola forma fiunt. Si<br />
accidentia in sola existunt materia, quae est res simplex; quidni potius<br />
existant in simplici essentia corporea? Si</p>

<p>\[273\]</p>

<p>actiones a sola proveniunt forma, quae est simplex: cur non potius ab<br />
una essentia simplici corporea provenire statuuntur? Quod vero<br />
accidentia existant in materia, ex illorum principiis facile probatur.<br />
In uno composito una tantum forma. Quare in homine anima. At in illa non<br />
existunt accidentia, sed in corpore. Tum eadem accidentia remanent in<br />
genito, quae antea fuerant in corrupto. Nam qui remanere negant, ex<br />
Peripateticis principiis nervose possunt refutari. Quare accidentia in<br />
sola sunt materia, nec a forma dependent: quia haec non manet eadem in<br />
genito, quae antea in corrupto. Atque hinc porro infertur formam plane<br />
esse frustra. Quum enim nihil sentiatur, nisi accidens, nulla quoque rei<br />
inanimatae sit actio, quae non oriatur ab accidentibus, sequitur<br />
materiam esse solam satis, quando in ea sunt omnis illa accidentia, quae<br />
in illa a Peripateticis ponuntur. Urgeamus adhuc paulo fortius. Corpus<br />
non potest penetrare corpus. Materia &amp; forma, si darentur, se invicem<br />
penetrarent. Deberet enim forma in tota esse</p>

<p>\[274\]</p>

<p>materia, &amp; omnibus partibus intime praesens, si perficeret materiam, si<br />
eam actuaret. Et quia totum corpus in uno foret loco, &amp; materia &amp; forma<br />
in uno esse deberent. Esse non possunt, nisi se invicem penetrent.</p>

<p>Utraque tamen est corpus. Materia enim potest sentiri; quia in ea sunt<br />
accidentia. At quod sentiri potest est corpus. Sic &amp;, quod habet<br />
quantitatem ac trinam dimensionem: quam sitam esse in materia, videtur<br />
extra controversiam. Et quia corpori per trinam dimensionem aiunt<br />
competere, quod penetrari non possit: multo magis &amp; materia idem<br />
competit per eandem. Similiter &amp; probari potest formam debere esse<br />
corpus. Non enim forma a formato distingui suo dictum est loco. Tum<br />
quomodo corpus per illam foret corpus, si ipsa non foret corpus? Quomodo<br />
corporis pars dici posset, &amp; quidem essentialis? An corpus componi<br />
potest ex eo quod non est corpus. Neque hic locum habet instantia;<br />
animam esse formam corporis, &amp; tamen in eo totam. Nego enim omnino anima<br />
formam corporis dici posse. Negationis rationes saepius datae sunt.</p>

<p>\[275\]</p>

<p>Huic argumento addimus aliud non minoris ponderis. Accidens non potest<br />
substantiam generare aut corrumpere. Omnia tamen mixta a calore fiunt<br />
aut frigore, &amp; ab iisdem quoque corrumpuntur. Norunt hoc chymici, qui vi<br />
caloris plurima mixta in sua resolvunt principia, ex quibus mixta sunt.<br />
Quare non datur forma substantialis mixtorum. Nec satis est si dicas,<br />
calore agere in vi substantiae suae, nempe ignis. Est enim hic accidens<br />
&amp; substantia etiamsi foret, mixti formam haud produceret. Foret enim<br />
forma mixti nobilior forma elementi, quia informaret materiam ex quatuor<br />
elementis petitam. At nihil producit aliquid se nobilius. Quodsi mixti<br />
forma ab elementis produci putaret, plurimae restarent difficultates. An<br />
accidens posset esse instrumentum in productione substantia? Quomodo<br />
naturale agens posset plura effecta producere specie diversa? Quare<br />
omnino asserendum, nulla mixta habere formam substantialem aut materiam;<br />
Quid ergo scis eas habere elementa? Aut quae est ratio, quae cogat his<br />
inesse si non insint illis; Aut quomodo formae illae</p>

<p>\[276\]</p>

<p>varie misceri possent inter se, &amp; remanere? Retinerent enim elementa<br />
suas formas. Si enim perirent, quaererem, a quo corrumperentur, &amp; alia<br />
rursus generarentur? Si dicas a se invicem, dabo instantiam. Nullum<br />
elementum agit aliquid, nisi medio accidente. At accidens nec potest<br />
esse caussa principalis substantia, nec instrumentalis, sicuti antea<br />
declarabamus.</p>

<p>Tandem ex aliquo judicio videtur nostra sententia comprobari. Unaquaque<br />
atomus habet in sese totam essentiam generis ac speciei. Ita enim de<br />
qualibet minima terrae particula dicitur, quod sit terra, de aquae, quod<br />
sit aqua. Habet ergo unaquaeque atomus &amp; totam formam terrae, aut aquae<br />
&amp;c. &amp; materiam, quamvis non totam.</p>

<p>Erunt ergo tot formae numero distincta in terra, quod indivisibiles<br />
partes in ea. Tum unaquaeque indivisibilis pars poterit adhuc dividi in<br />
materiam &amp; formam; &amp; minimis partibus integrantibus dabuntur adhuc<br />
minores essentiales, nisi ob penetrationem mutuam aequales statuant.</p>

<p>\[277\]</p>

<p>Quodsi hisce nondum sint contenti, sed pertinaciam habeant pro scuto,<br />
considerent ea, quae diximus de composito, de atomis, de accidentibus,<br />
eaque aut refutent solide, aut sequantur meliora monstrantem ducem.</p>

<p># EXERCITATIO DECIMA QVINTA. DE RERVM ORTU ET INTERITU.</p>

<p>## Sectio 1. Quacunque fiunt, ex nihilo fieri, quae intereunt, in nihilum interire.</p>

<p>Ex hisce de materia &amp; forma ita dictis, necessario sequitur, omnia ex<br />
nihilo facta esse, &amp; in nihilum interitura, quae interibunt. Quare de<br />
hoc paulo latius agamus. Consideremus primo rationes, quibus id videatur<br />
comprobari, deinde quibus refutari. Status</p>

<p>\[278\]</p>

<p>controversiae hic est. An aliquid fieri possit ex aliquo. Ridiculus<br />
videbor multis, qui illum ita propono, &amp; non potius sic: an aliquid<br />
fieri possit ex nihilo? sed quia omnia a nobis invertantur &amp; haec fuere<br />
invertenda. Vulgo dici solet, nihil fieri ex nihilo. At nos, nihil<br />
fieri ex aliquo, sed quae fiunt, ex nihilo fieri; ut ita si ex hac re<br />
debeat fieri illa res, prius hac res in nihilum redigenda sit, quam<br />
illa res inde fieri possit. Si res non fiat ex nihilo, fit ex aliquo,<br />
illud aliquid aut manet illud; quod est, &amp; fit haec res, aut desinit<br />
esse, quod est, &amp; ex eo fit haec res. Neutrum dici potest. Si illud<br />
aliquid manet, quod est, &amp; fit alia res, retinet suam essentiam &amp;<br />
accipit aliam. Habebit igitur simul duas distinctas essentias. Adhaec,<br />
nihil potest fieri, quod non potest esse: quia omne fieri terminatur ad<br />
esse. Sed nihil potest esse aliquid a se distinctum, aliud, quam est.<br />
Quare non potest fieri aliud, quam est, &amp; manere id, quod est. Si vero<br />
illud aliquid desinat esse id, quod est, &amp; inde fiat alia res, desinet<br />
quoque esse hanc essentiam, &amp; fiet alia. Desinet ergo esse hoc ens, quia</p>

<p>\[279\]</p>

<p>non est hoc ens, nisi ob hanc essentiam. Quare simul quoque ens esse<br />
desinit. Nullum enim datur universale, sed omnia sunt singularia; a<br />
quibus universalia desumuntur. Quum ergo nullum sit ens, nisi hoc &amp; omne<br />
hoc ens sit quoque ens, sequitur si aliquid desinat esse hoc ens, quod<br />
est, quod desinat quoque esse ens: &amp; quando fit illud aliud ens, quod<br />
fiat quoque ens. Quando enim ens esse desinit, fit non ens &amp; nihil. Sunt<br />
enim non ens &amp; nihil idem. Quare quod interit, quia desinit esse ens, &amp;<br />
fit non ens, in nihilum interit. Rursus, quod fit, quia ex non ente fit<br />
(est enim illud non hoc ens, non ens) ex nihilo fit. Huic tamen videtur<br />
posse responderi aliquam partem pristina rei remanere, &amp; fieri partem<br />
nova rei, scilicet materiam. Sed hoc non est magni momenti: Si pars rei<br />
manet, non tota res interit. Illud tamen, quod interit, ut sunt reliqua<br />
partes in nihilum interit. Si non omnes rei partes de novo fiant, nec<br />
tota res fiet. Illud tamen quod fit, ut sunt partes alia, ex nihilo fit.<br />
Non enim ex haec fuit parte. Sed &amp; hoc negatur</p>

<p>\[280\]</p>

<p>dari partes essentiae, &amp; non potius eam consistere in indivisibili.<br />
Caeterum ex inductione potest quoque comprobari nostra sententia. Quod<br />
fit, aut ex substantia, aut accidente. Substantia spiritualis est vel<br />
corporea. Spiritualem omnem ex nihilo factam esse, nemo est, quod sciam,<br />
qui neget. Substantia corporea quoque e nihilo est facta. Nullam enim<br />
habet materiam ex qua fieri possit. Animas nobis obtrudent rationalem,<br />
sentientem, vegetantem &amp; posteriores duas, quas formas appellant<br />
materiales, ex aliqua materia fieri posse asseverabunt. Sed &amp; omnes<br />
animae fiunt ex nihilo. Si enim ex aliquo, illud aut foret substantia<br />
aut accidens. Ex accidente non posse fieri substantiam omnes norunt. Si<br />
sit substantia, aut alia erit anima, aut corpus. Sed una anima non fit<br />
ex alia; quia utraque est indivisibilis. Ideoque aut manet, quod est,<br />
aut tota perit. Nec anima fit ex corpore. Quo enim modo ex eo quod est<br />
corpus, fieret non corpus? Tum, nihil est in re, quin prius fuerit in<br />
rei principiis. Quum ergo tot nobiles ab animabus</p>

<p>\[281\]</p>

<p>proveniant actiones, quae non possunt provenire ab ullo corpore, non<br />
potest quoque hoc esse principium illius, aut illa ex hoc fieri. Nec<br />
quicquam ad rem facit, quod vulgo dicitur, animas hasce ex potentia<br />
materia educi. Quid enim est haec potentia, nisi aptitudo recipiendi<br />
animam? At hinc non magis fiet ex aliquo, quam si dicas ex aliquo fieri,<br />
quia educitur ex agentis potentia, qua illud eam poterat efficere. Alii<br />
putant formas materiales proprie non fieri ex nihilo, quia non fiunt,<br />
sed confiunt. Totum enim compositum aiunt fieri ut quod, formam ut quo.<br />
Verum si forma non fiat ut quod, sed ut quo, nec erit quoque ut quod,<br />
sed ut quo. Quale enim rei fieri, tale quoque esse. Non erit ergo forma<br />
ens, sed tantum entis modus: quod plane absurdum. Alii subtiliores ita<br />
distinguunt. Causalitas materiae est duplex, una, qua componit<br />
compositum, altera, qua est subjectum, a quo dependeat forma in esse &amp;<br />
fieri, &amp; fieri ex nihilo proprie significare negationem utriusque<br />
causalitatis. Quare quum anima vegetans &amp; sentiens haud</p>

<p>\[282\]</p>

<p>negent posteriorem causalitatem, non possunt quoque ex nihilo fieri. Nos<br />
concedimus, fieri ex nihilo denotare quidem negationem prioris<br />
causalitatis, at non posterioris. Haec enim non concernit &tau;ὸ fieri ex,<br />
sed fieri in aliquo subjecto. Ut ita, quod in eo fit nihilominus ex<br />
nulla re fieri possit. Tum &amp; hoc negamus, animas hasce a suis corporibus<br />
ita dependere &amp; in fieri &amp; in esse. Dependent enim ut hae animae ab hac<br />
materia. At non dependent. Fluit enim materia in animatis perpetuo,<br />
forma manet. Quum itaque non dependeant ab individua materia, nec<br />
dependent quoque ab aliqua universali. Quare &amp; hae ex nihilo fiunt, &amp;<br />
quando esse desinunt, in nihilum rediguntur. Non enim potest in<br />
principia resolvi, quod ex principiis non est compositum, sic neque<br />
accidens ex aliquo fieri potest neque in aliquid resolvi. Foret namque<br />
illud aliquid vel substantia vel accidens. At substantia non potest<br />
mutari in accidens. Nec potest esse accidens. Foret enim simile aut<br />
dissimile. Si simile, nulla opus foret transmutatione. Si dissimile non<br />
potest</p>

<p>\[283\]</p>

<p>mutari in suum dissimile. Nam quomodo ex calore oriretur frigus? Habeo<br />
plura, quibus idem evincam sed ex hisce hoc satis novum esse arbitror.<br />
Nempe ex nihilo fiunt entia, quae fiunt, &amp; in nihilum rediguntur quae<br />
intereunt. Entia tamen per aggregationem, ut sunt corpora mixta, haud<br />
putamus ex nihilo fieri, quia proprie neque fiunt, neque sunt (non enim<br />
sunt entia) sed ea &amp; misceri &amp; componi ex entibus realibus.</p>

<p>## Sectio 2. Creaturam posse aliquid ex nihilo facere.</p>

<p>Contra hanc sententiam nequeunt proferri multa alicujus ponderis<br />
argumenta. Unum loco omnium urgeri solet: productione rei ex nihilo esse<br />
creationem, qua quum sit actio solius Dei, creaturis haud esse<br />
communicabilem; res tamen multas a creaturis quotidie effici. Huic jam<br />
parata est responsio: non dici proprie creaturam, nisi substantiam;<br />
quare nec creare proprie aliquid, nisi substantiam. Substantiae ergo ex<br />
nihilo productio, proprie dici solet creatio.</p>

<p>\[284\]</p>

<p>Hanc solius esse Dei fatemur nos, qui asserimus omne corpus a Deo<br />
conditum esse in principio, omnes animas ab eo condi. Sed an haec<br />
potentia tanta sit, ut non possit dari aliqua creatura, cui communicari<br />
possit, id nescio. Scholastici de haec multum, multaque quaestione, sed<br />
parum nervosa, parum solida. Rationes tamen eorum, quibus probant<br />
potentiam creandi superare perfectionem ullius rei creata tam generales<br />
sunt, ut plane negent ab ullo ente producto posse aliquid reale ex<br />
nihilo fieri. Id quod nobis adversatur, qui statuimus, calorem ex<br />
nihilo facere alium calorem, frigus unum aliud frigus. Idcirco nobis eas<br />
ponderandas esse necessarium duximus. A multis fit haec magni. Aut<br />
creatura corporea aliquid ex nihilo faceret, aut spiritualis. Corporea<br />
aut per materiam, aut per formam, aut per accidentia.</p>

<p>Materia est pura passiva. Forma dependet in esse a materia. Ergo &amp; in<br />
operari. Multo magis a materia dependent in esse accidentia. Quare haec<br />
multo adhuc minus \[a\]liquid poterunt efficere. At huic potest</p>

<p>\[285\]</p>

<p>responderi, corpus carere materia &amp; forma: ideoque per suam simplicem<br />
essentiam agere. Deinde non esse omnium accidentium hujusmodi<br />
dependentiam a materias sed calorem, frigus, &amp; ejusmodi alia per se<br />
existere in subjecto, &amp; posse sibi similia accidentia efficere in alio<br />
subjecto ex nulla re praeexistente. Quamvis ergo concedam, effectionem<br />
accidentis non dici proprie creationem; quia haec propria est rei<br />
subsistentis; accidens autem per se non subsistit sed in alio.<br />
Spiritualem creare non posse probant ex eo, quod agat non nisi per<br />
accidentia, intellectum &amp; voluntatem; accidens autem nullo pacto possit<br />
esse caussa substantia. Sed hic multa absurda, nempe intellectum &amp;<br />
voluntatem esse accidentia: item spiritum non habere alias potentias,<br />
per quas agat, quam has duas. Aliud alii argumentum proferunt: creatura<br />
aut naturaliter aliquid ex nihilo produceret, aut libere. Si<br />
naturaliter, actio ejus suspendi non posset. Crearet ergo infinita &amp;<br />
specie &amp; numero, quia non daretur passum a quo limitaretur. Sed facilis<br />
ejus solutio.</p>

<p>\[286\]</p>

<p>Naturale agens per essentiam suam ad unum tantum est determinatum; non<br />
autem per passum determinatur. Atque ita non potest plura simul<br />
producere, quam unum numero, quamvis successive plura numero effi cere<br />
possit. Plures autem species neque simul, neque successive potest<br />
facere. Est ergo infelix haec hujus membri probatio. Sed nec alterius<br />
est felicior. Si libere crearet, posset velle infinita facere. Posset<br />
ergo facere. quia posset facere quod posset velle. Sed nec hoc ad<br />
libertatem requiritur: sufficeret enim ad eam posse creare, quando<br />
placeret, non quod placeret. Et, qua quaeso foret absurditas, creaturam<br />
nihilominus posse aliquid velle inefficaciter? Praecipue a nonnullis hoc<br />
urgeri solet. Universalissimus effectus fieri nequit nisi ab<br />
universalissima caussa. Ejus enim tantum est potentia &amp; actio, cujus<br />
potest esse effectus. At quod per creationem producitur, est<br />
universalissimus effectus. Est enim ens qua ens. Idcirco potentia<br />
creandi necessario se extendit ad omne creabile, &amp; solius Dei est, qui<br />
solus caussa</p>

<p>\[287\]</p>

<p>universalissima. Haec ratio tota hoc nititur fundamento, dari<br />
universalia realia, &amp; per creationem effici generalissimum genus,<br />
scilicet ens, per generationem effici tantum illud particulare, scilicet<br />
hoc ens. Verum supra dictum est, nulla dari universalia, sed omnia esse<br />
singularia. Quare nullum dari ens, nisi hoc ens, &amp; quod producit hoc<br />
ens, illud quoque producere ens. Tam ergo per generationem fieret ens,<br />
qua ens, ac per creationem. Eo ergo fundamento sublato, per se nota est<br />
hujus argumenti imbecillitas. Tandem &amp; hac magni fiet. Potentia creandi<br />
est infinita: creatura finita. Etenim potentia non tantum consideratur &amp;<br />
aestimatur ex re facta, sed etiam ex modo faciendi, sed modus producendi<br />
rem ex nihilo, judicat infinitam vim in agendo. Nam ad producendum<br />
aliquid ex potentia remota requiritur magna vis, ex remotiori major, ex<br />
remotissima maxima, ex nulla infinita vis. Sed tota haec ratio eo<br />
nititur, quod inter ens &amp; nihil infinita,</p>

<p>\[288\]</p>

<p>uti loquuntur, detur distantia. Id plane falsum est. Concedimus quidem<br />
ens increatum infinitum distare a nihilo, quia ipsum infinitum est; at<br />
non creatum. Est enim unum ens creatum magis ens, quam alterum, quia<br />
magis perfectum, quam alterum. Sunt enim attributa entis idem, quod est<br />
ens; neque perfectio potest excedere entitatem. Quare unum ens creatum<br />
magis a nihilo differt, quam alterum: magis ergo distat quoque; quia<br />
distantia oritur ob differentiam entis a nihilo. At ubi una distantia<br />
est major altera ibi minor non est infinita. Nihil enim majus infinito.<br />
Adhaec, per esse ens distat a nihilo. Ubi ergo non est infinitum esse,<br />
non est quoque infinitum distare. Sed &amp; potentiam creandi non esse<br />
infinitam solide potest demonstrari. Major enim potentia est, qua<br />
substantia producitur, quam qua accidens, qua angelus, quam qua lapis:<br />
sicuti major foret potentia, qua alium Deum crearet (modo posset) quam<br />
qua muscam. At infinitum infinito majus esse non potest. Multae ergo<br />
potentiae creandi non sunt</p>

<p>\[289\]</p>

<p>infinitae. Imo nulla creatio proprie diei potest infinita, nisi cujus<br />
terminus infinitus. Opponunt illi nobis adhuc alia argumenta, quam haec<br />
enumerata, sed tam levia sunt, ut recensione non censeamus digna.</p>

<p>## Sectio 3. Solvuntur duae arduae obiectiones:</p>

<p>Haec jam sufficerent de proposita quaestione nisi a quibusdam quaedam<br />
non exigui ponderis argumenta moverentur. Ex quibus videtur inferri,<br />
nihil posse e nihilo fieri, nec ab ipso quidem Deo. Ea, quia impugnant<br />
sententiam nostram, videamus an a nobis possint expugnari. Unum est hoc;<br />
omnis potentia activa requirit passivam. Et hae natura simul sunt, quia<br />
sunt relata. Potentiam activam esse debere in reali subjecto, per se<br />
notum est. In eodem quoque esse debet passiva. Quum enim sit reale<br />
accidens, debet quoque esse in reali subjecto. Est autem accidens, quia<br />
est relatum. Subjectum illud</p>

<p>\[290\]</p>

<p>non potest esse res, quae fit; quia potentia haec quoque longum est ante<br />
hanc rem. Ita enim longum ante mundum conditum, potuit ille idem condi.<br />
Data ergo fuit potentia passiva ejus, scilicet creabilitas. Datum quoque<br />
fuit reale ejus subjectum, ex quo postea mundus est conditus. Huic<br />
argumento in superioribus ex parte responsum est. Nam relata esse realia<br />
accidentia, &amp; debere esse in subjecto reali negatum est. Nunc porro ei<br />
respondemus; passivam hanc potentiam fuisse ab aeterno, sed non in<br />
subjecto aliquo reali. Imo in eo esse non posse. Etenim haec passiva<br />
potentia est producibilitas tantum. Haec vero denotat tantum negationem<br />
contradictionis ad existendum, quae esse potest in ipso nihilo. Est enim<br />
producibilitas ejus, quod produci potest. Id autem non est, sed esse<br />
potest. Quare haec passiva potentia non est in subjecto reali, (illud<br />
enim non posset alias produci, &amp; ita non esset) sed in non ente; neque<br />
designat aliquid reale in re, sed tantum negationem contradictionis ad<br />
existendum aliquando; in</p>

<p>\[291\]</p>

<p>caussa autem ponit sufficientem virtutem ad producendum rem illam nondum<br />
existentem. Ita hoc argumentum refutatum est. Videamus alterum, actio &amp;<br />
passio sunt relata, ideoque simul. Quumque sunt reales entium modi,<br />
necessario utriusque dandum est reale subjectum. Ut nihil dicatur de<br />
subjecto actionis, quodnam est;subjectum passionis. Non agens, quia hoc<br />
non patitur. Non res, qua fit, quia posito termino cessant actio &amp;<br />
passio. Quare in termino esse non possunt, sed sunt ante hujus<br />
existentiam. Ideoque confitendum est dari aliquod subjectum reale in quo<br />
esse possint, priusquam res fiat, quod subjectum sit materia rei, quae<br />
fit. Nos passionem in ipsa re, quae fit, esse debere profitemur. Illud<br />
enim pati, quod datur, est &tau;ὸ fieri, quia illud agere est &tau;ὸ facere.<br />
Fieri autem non est subjecti alicujus praeexistentis, sed ipsius rei,<br />
quae esse incipit. Quo igitur modo potest huic inesse rei, si posita re<br />
cessat? Paucis hoc explicandum. Res esse incipit in primo suo momento,<br />
vel potius cum primo suo momento. Et haec receptio</p>

<p>\[292\]</p>

<p>est illa existendi novitas, quae supra clarius est explicata. Passio<br />
ergo haec est modus rei, quae fit, &amp; in eo consistit, quod res in eo<br />
primum momento incipiat vi alicujus esse &amp; ante illud non fuerit.<br />
Cessare autem vere dicitur passio posita, seu facta re: quia passio<br />
non est, nisi in primo illo momento, cum quo incipit, cum quo desinit.<br />
Momentum autem illud est indivisibile, &amp; praesens actu totum. Propterea<br />
in eo momento res nondum est posita, aut facta, sed ponitur &amp; fit, quod<br />
poni ac fieri est ipsa rei passio. In reliquis autem sequentibus<br />
momentis res posita est facta; quoniam hoc primum momentum est<br />
praeteritum, &amp; res fit in uno tantum indivisibili momento. Itaque<br />
quamdiu illud primum durat momentum, res fit, &amp; actio ac passio dantur,<br />
&amp; res quoque est, sed nondum habet esse durans. At quando res est<br />
posita, non ponitur, quia illud momentum est praeteritum; &amp; ita in eo<br />
momento non dantur quoque actio &amp; passio, quae datae sunt in primo. Ita<br />
haec soluta sunt, pergamus ad alia.</p>

<p>\[293\]</p>

<p># EXERCITATIO DECIMASEXTA. DE COELO.</p>

<p>## Sectio 1. Coelum esse aera.</p>

<p>Nihil turpius veritatis scrutatori, quam verbositas. Quare tribus verbis<br />
dicamus quod res est. Coelum est aer, non ergo quinta essentia; non<br />
ignis, non aqua, non aliud ex hisce mixtum. Illud prius ex SS. litteris<br />
demonstrabimus, deinde ex rationibus naturalibus. In quo stellae sunt<br />
positae, illud est coelum. Agimus enim hic tantum de coelo stellato. Eas<br />
in aere esse positas docet Moses gen. 1. Etenim expansum secundo die<br />
creatum est aer. Stellae autem positae sunt in hoc expanso coeli, quod<br />
secundo die creatum erat. Et</p>

<p>\[294\]</p>

<p>propositionem &amp; assumtionem ex contextu probamus. Quod distinguit aquas<br />
inferiores a superioribus id est ex pansum secundo die creatum. Patet<br />
hoc ex versu. 7. &quot;Aer aquas illas ab his distinguit.&quot; Hic opus est<br />
probatione. Aquae inferiores sunt hae nostrates. Dicitur enim 7. versu,<br />
quod &quot;expansum distinguat inter aquas has, quae sunt ab infera parte.&quot;<br />
&amp;c. Tum &amp; versu. 9. dicitur, Deum mandasse aquis, quae sub hoc calo, ut<br />
confluerent in locum unum, &amp; conspicua fieret arida, hanc autem vocatam<br />
esse terram; singula aquarum receptacula vero maria. Itaque aqua, quae<br />
ab inferiore parte, est haec, quae apud nos; quae a superiore expansi<br />
parte, ea sunt nubes. Quis enim alias fingeret, ubi nulla est<br />
necessitas? Testatur ergo experientia aera distinguere inter aquas<br />
inferiores &amp; superiores, scilicet nubes. Ac etiamsi quis neget, nubes<br />
esse aquas superiores, tamen nostra procedit nihilominus demonstratio.<br />
Certum namque aquas inferiores esse has; inter quas &amp; superiores<br />
intercedit aer, ubicunque modo sint ille superiores. Nec</p>

<p>\[295\]</p>

<p>alicujus est momenti quod nonnulli aiunt; stellas infra nubes fore, si<br />
in hoc expanso essent collocatae; quoniam &amp; nubes sint supra expansum, &amp;<br />
hoc totum interjectum est inter aquas hasce. Etenim nubes esse supra<br />
expansum in contextu non habetur, sed versus superiores expansi partes.<br />
Quare neque supra expansum sunt, neque in suprema parte, sed versus<br />
superiorem. Tum nec illud verum, expansum hoc non posse has aquas<br />
distinguere, nisi totum distinguat, totum interjectum sit. Jure enim<br />
toti quoque tribuitur, quod una tantum pars facit, ut toti mihi, si<br />
manus saltem alicui impingat colaphum. Quo modo &amp; nos quoque loquimur,<br />
stellas positas esse in expanso: quamvis non in omnibus ejus partibus,<br />
sed tantum in supremis. Ita probata est haec propositio. Accingamus nos<br />
quoque ad assumtionis probationem. Dicitur versu 17. Deum collocasse<br />
solem Lunam, &amp; reliquas stellas in expanso coeli. Additur vox &#39;coeli&#39;,<br />
ne putemus aliud hic intelligi expansum quam quod</p>

<p>\[296\]</p>

<p>secundo die creatum est ac ab ipso Deo coelum appellatum. Quod si hoc<br />
expansum non foret idem cum eo, quod secundo die est creatum, duo<br />
sequerentur absurda. Unum est, per unum nomen duo toto genere<br />
differentia corpora significari, nulla interim facta hujus diversitatis<br />
mentione. Alterum, non omnium corporum creationem illic recenseri, quia<br />
alius expansio creatio nuspiam recensetur. Atque sic imperfecta erit<br />
creationis historia &amp; ambigua. Quorum utrumque a bono historico maxime<br />
est alienum. Neque haec absurda potes effugere si dicas, coelum primo<br />
die creatum esse stellatum: aut per ex pansum secundo die creatum, duo<br />
significari corpora, aera &amp; athera, quorum ille sit pars inferior, hic<br />
superior. Hoc posterius dici non potest. Nam quo modo unum nomen<br />
imponetur duobus corporibus, quae diversas habent essentias, vires,<br />
officia, ut nihil tamen dicatur de haec diversitate? Multo minus adhuc<br />
illud prius. Nam coelum primo die creatum nuspiam dicitur expansum.<br />
Deinde illud</p>

<p>\[297\]</p>

<p>non est stellatum, sed empyreum. Potest hoc inde intelligi, quod Moses<br />
ibi totius creationis narret historiam.</p>

<p>Ergo quum coelum empyreum &amp; angeli quoque sint res creatae, eorum<br />
creatio alicui debet recenseri. Nuspiam vero recensetur, si non hic.<br />
Debuisse recenseri putamus, ut intelligeremus solum Deum ab aeterno<br />
fuisse, reliqua ab ipso esse facta. Recenseri quoque videtur probabile<br />
ex eo, quod coelum ponatur primo, &amp; deinde in 2. versu dicatur. &quot;Terra<br />
autem erat &amp;ci&quot;</p>

<p>Ita enim persequitur creationem rerum corporearum: caelestium quasi<br />
nobis cognitu minus necessariam, quia illae magis abs\[c\]onditae ab<br />
oculis nostris, haud distincte enarrat. Ita pro nobis stat SS.<br />
scriptura; veniamus nunc ad rationes Philosophicas. Opticorum dogma est,<br />
diversa corpora diaphana specierum visibilium facere refractionem.<br />
Stellarum autem visibiles species, &amp; per coelum &amp; per aera ad nos usque<br />
deferuntur, quia in coelo sita sunt, &amp; tamen a nobis videntur. Quare si<br />
aliud Diaphanum foret aer, aliud</p>

<p>\[298\]</p>

<p>coelum, stellarum species refractionem paterentur. Stellae ergo non suo<br />
loco cernerentur, nec earum quantitas vera cognosceretur, nec verae<br />
distantiae mensura haberi posset. At contrarium docent Mathematicorum<br />
observationes, quibus demonstratur nullam dari refractionem, nisi<br />
aliquando in haec inferiore aeris regione ob vapores &amp; halitus. Hi<br />
namque crassius efficiunt Diaphanum. Coelum ergo &amp; aer idem sunt<br />
Diaphanum. Quare &amp; easdem habent qualitates. Quis ergo dicet non habere<br />
quoque eandem essentiam? Imo habere debent. Mota enim luna moventur &amp;<br />
coeli partes, quae ei cedunt, &amp; ob hunc motum aer &amp; coelum facile<br />
miscentur, quia aeque fluida esse partim demonstratum est, partim<br />
demonstrabitur. Quodsi distinctas haberent essentias, sequeretur<br />
incommodum hoc, dari diversorum corporum mixtionem, quae nullum sibi<br />
habeat propositum finem. Atque ex hisce adhuc idem magis potest urgeri.<br />
Entia a nobis non sunt multiplicanda sine necessitate. Ridiculum enim<br />
est statuere dari,</p>

<p>\[299\]</p>

<p>quod dari nescimus. Qui vero coelum distinctam quandam statuit habere<br />
essentiam, multiplicat entia, quia plura dari asserit, quam alias<br />
darentur. Nulla tamen est ratio, qua cogatur. Si aliquod diversitatis<br />
judicium foret, ex sensibus haberi posset. Nihil autem sentitur nisi<br />
qualitas. Qualitates, quae visu possunt apprehendi, esse easdem ex<br />
ratione illa optica illatum est. Reliquas easdem esse quis negabit? Nam<br />
calorem, frigus, humorem, siccitatem, gravitatem, levitatem, duritiem,<br />
mollitiem, in coelo nemo tetigit, nemo saporem gustavit, odorem olfecit,<br />
sonum audivit. Quodsi nesciat qualitates esse diversas, unde sciet<br />
essentias coeli &amp; aeris non esse easdem? Praeterea, quicquid Deus facit,<br />
alicujus finis gratia facit. Quare si coelo dedit diversam ab aere<br />
essentiam, id propter aliquem finem fecit. Finis hic non est ipsum<br />
coelum; non enim hoc propter se ipsum, sed propter alia est conditum.<br />
Nec est a parte stellarum; hae enim</p>

<p>\[300\]</p>

<p>aeque in aere possunt consistere &amp; moveri, ac in coelo. Si negant posse,<br />
quae ratio negationis? Nec est a parte inferiorum. Aut enim ut haec<br />
distincta delectaret illa, aut illis usui foret. Delectare nequit, quia<br />
non sentitur. Usui esse non potest, quia nullas in illa exercet<br />
actiones. Quacunque enim dantur ea sunt stellarum. Minus quoque<br />
conveniens foret quotidianis inferiorum mutationibus coelum agere.<br />
Easdem enim semper exerceret actiones, quia idem nobis semper praesens<br />
manet, nec movetur. Idcirco omnis in haec inferiora influxus optime<br />
tributus est stellis, quae propter ortum &amp; occasum, diversumque<br />
aspectum, nonnunquam diversimode agunt, nonnunquam ab actione vel hic<br />
vel illic cessant. Discutiamus nunc illa quoque, quae contra nos<br />
afferuntur. Coelum est omnium corporum praestantissimum, agit enim in<br />
reliqua corpora. At quod patitur a potiore patitur. Non ergo est aer;<br />
quia idem se ipso non est praestantius. Huic antea satis responsum:<br />
coelum in haec nostratia corpora</p>

<p>\[301\]</p>

<p>haud agere, sed stellas coeli. Quae autem stellarum prae reliquis<br />
corporibus sit praestantia, id nos latet. Sed illi: coelum neque grave,<br />
neque leve esse; quia neque sursum, neque deorsum tendit: aera esse<br />
levem. Caeterum eo argumento probaretur quoque terram, quae infra pedes<br />
est, nec gravem, nec levem esse. Non enim tendit sursum, aut deorsum.<br />
Quid vero de levitate aut gravitate aeris sentiendum sit, in<br />
superioribus declaratum est. Sed illi helleboro curandos putant, qui<br />
coelum aera statuant. Est enim coelum corpus inalterabile,<br />
incorruptibile, quod nostrates qualitates non habet. Aere autem quid<br />
mutabilius? Ita quidem Peripatetici sentiunt, at nos aliter. Vapores cum<br />
aere confundere, signum est magna rerum Physicarum ignorantia. Id passim<br />
faciunt Peripatetici, qui vaporum mutationem ascribunt aeri. Aera non<br />
transmutari essentialiter diximus alibi. Alterari apud nos damus. Ergo &amp;<br />
in suprema regione? Non sequitur, deberent enim illic esse contraria<br />
qualitates, a quibus alteraretur.</p>

<p>\[302\]</p>

<p>Et quid absurdi foret, si coelum alterabile diceremus? Qualitates<br />
nostrates in eo poneremus? Et quid ni? Mirum corpus foret, quod non<br />
haberet ullas nostratium qualitatum. Imo nos in sole calorem ponimus,<br />
qui nostras est qualitas. Solem calefacere, per se notum est. Unde vero<br />
sciunt Peripatetici, quod ipse calidus non sit? An per lumen? An per<br />
motum? Eligas utrum velis, &amp; plurima tibi restabunt difficultates, quas<br />
hic recenserem, si hoc eorum dogma dignum esset refutatione. Nec majoris<br />
ponderis sunt reliqua eorum argumenta. Stellas aiunt esse densiores<br />
coeli partes. Aeris partes non sunt. At nos in coelo eas, tanquam in<br />
loco collocatas esse damus, at non esse partes ejus. Si forent densiores<br />
partes, an reliqua forent tara? Hoc enim sequeretur. At rarum est, quod<br />
habet partes dissitas, &amp; alienum corpus inter eas interjectum. Quaeso,<br />
quodnam hoc corpus foret? Non enim potest esse aer, quia ille locus, in<br />
quo caelum, non est aeris, sed supra ipsum. Illi porro instant, si aer<br />
totum hoc quoque</p>

<p>\[303\]</p>

<p>repleret spatium, quod est coeli, non foret ejus ad reliqua elementa<br />
proportio. Sed nos negamus: aera esse elementum. Tum, quid sibi vellet<br />
haec proportio? Aut qua &amp; qualis esse deberet? Aer, quia propter certum<br />
finem est conditus, eam debet habere quantitatem, quae satis foret ad<br />
exequenda demandata sibi officia. Id quod praestare non posset, si<br />
spatium illud non repleret, in quo feruntur stellae. Denique &amp; hoc<br />
objicitur. Unaquaque res creata proprium habet locum, animalia terram,<br />
pisces aquam, aves aera, stella ergo aliud habere debent domicilium: sed<br />
nullius est momenti. Nunquid enim &amp; homines &amp; quadrupedes &amp; planta, &amp;<br />
lapides sunt in terra? Nunquid praeter aves &amp; nubes sunt in aere. Quid<br />
ergo prohiberet, quo minus &amp; stella quoque forent in suprema aeris<br />
regione? Sed maximum adversariorum argumentum hoc est. Unumquodque<br />
corpus simplex habet unum tantum motum naturalem. Quare, quod habet<br />
alium motum, est aliud corpus. Coelum autem habet alium motum, quam aer,<br />
quia movetur circulariter.</p>

<p>\[304\]</p>

<p>Respondetur paucis: coelum non moveri, sed stellas caeli: Has esse aliud<br />
corpus, quam est aer, lubentes damus. Sunt alii, qui caelum igneum<br />
faciunt, quia est lucidum &amp; fons caloris. Sed hi perperam attribuunt<br />
caelo, quod est stellarum. Alii caelum aqueum faciunt, quia Hebraea vox<br />
&#39;Schamaiim&#39; ab aquis est desumta. Sed nec ex vocibus judicium sumi<br />
potest de rebus; nec doctissimi Hebraei hanc notationem probant. Illi<br />
proferunt quoque locum ex epistola Petri; caelos jam olim exstitisse per<br />
Dei sermonem, &amp; terram ex aqua, &amp; in aqua exsistentem. Sed hoc loco<br />
dicitur tantum terram constitisse in aqua: &amp; ex aqua: non autem caelum.<br />
Et quaeso, quis finis foret caelestium illarum aquarum? Forte ut Angeli<br />
&amp; beati homines in iis natarent. Alium invenire nunquam potui.</p>

<p>\[305\]</p>

<p>## Sectio 2. De orbibus &amp; stellarum in caelo motu.</p>

<p>Caeterum adhuc paulo latius de eo disputandum est, stellae an per se<br />
moveantur caelo immoto, an vero orbibus infixae sunt? Hoc enim posterius<br />
si fuerit probabatum, actum erit de nostra sententia. Initio hoc quaero;<br />
an non Deus potuerit tales creare essentias lucidas, inanimatas, quae<br />
possint in tenuissimo corpore collocari, &amp; in eo ex natura sua<br />
circulariter moveri, &amp; viginti quatuor horis tantum spatium percurrere,<br />
quantum est coeli ambitus? Si negent, dent contradictionis<br />
implicationem? Sin affirment, dent rationem, quare eas aliter fecerit.<br />
Ita enim factas esse visui probabilius est. Stellae aiunt motu suo sonum<br />
excitarent. Et quid inde absurdi? Quamvis ego sonum illum non audiverim.<br />
Coelum aiunt motu stellarum finderetur, &amp; sic vacuum spatium daretur.<br />
Concederem hoc, si coelum durae foret</p>

<p>\[306\]</p>

<p>essentiae. Nunc quum Coelum sit tenue, fluidum, stellae advenienti locum<br />
dare potest, &amp; succedere in locum; ex quo movetur. Stellae fixae, aiunt<br />
non possent aequalem inter se distantiam servare, nisi stellae minores<br />
aeque celeriter moverentur, ac majores. Sed neque hoc absurdum. Et sane,<br />
quod non miramur in avibus per aera volantibus, quo modo miraremur in<br />
stellis? Qui illas initio condidit Deus, etiam suum cuique dedit motum,<br />
etiam terminos praescripsit, quos ultra citraque progredi haud liceret.<br />
Stellae, aiunt, deorsum caderent, si libere in aere moverentur. Sunt<br />
enim graviores aere, quia densiores; sistunt namque visum. Sed hic metus<br />
plane est inanis. Nunquid globus terrenus undique aere cingitur, &amp; tamen<br />
in loco suo manet? Quidni ergo ille idem Deus, qui hoc fecit, potuit<br />
quoque facere stellas, ut non haberent in sese vim aliquam, qua aut<br />
sursum aut deorsum moverentur, sed tantum circulariter? Imo fecit quoque<br />
tales, quia motus circularis iis est naturalis, &amp; plures uno motus rei<br />
alicui naturales esse nequeunt. Illi</p>

<p>\[307\]</p>

<p>quoque ocularem allegant experientiam. Via lactea est pars coeli, quam<br />
moveri cernimus. Quodsi pars coeli movetur, necesse est &amp; totum moveri.<br />
C\[a\]eterum viam lacteam non esse partem coeli, sed minutissimarum<br />
stellarum splendorem, quae ob exiguitatem non ita radios spargunt, &amp; ob<br />
propinquitatem splendorem quendam unum faciunt, beneficio perspecilli<br />
noviter inventi observatum est. Sed illi admodum urgent hoc argumentum,<br />
omne corpus globosum movetur aut circumvolutione, aut circumgyratione.<br />
Stellas non ita moveri, aut salutem non omnes, cognosci potest ex lunae<br />
facie, quae semper eadem est. Verum disjunctum illud axioma negatur.<br />
Sicut enim spherae ferrae displosis tormentis citissime simplici gressu<br />
transvolant: ita quoque sydera moventur symplici progressu. Globosam<br />
vero habent figuram, quia haec aptissima ad celerrimum motum. Potest<br />
enim corpus, per quod movetur haec, minus resistere, quia figura hujus<br />
nulli anguli, &amp; facilius findi, quia non tantum simul finditur. Sed ex<br />
dupl\[i\]ci motu caelesti uti vocant, firmissimum</p>

<p>\[308\]</p>

<p>argumentum contra nos depromi jactant. Nam praeterquam quod sol a primo<br />
mobili moveatur ab ortu in occasum etiam proprio motu movetur ab occasu<br />
in ortum. Ille motus conficitur viginti quatuor horis. At hic posterior<br />
uno anno, estque motus, quo sol transit Zodiacum, &amp; vel ad<br />
aequinoctialem propius accedit, vel ab eadem versus polum Arcticum vel<br />
Antarcticum recedit, unde oritur dierum variatio &amp; noctium. Quodsi nunc<br />
stellae libere in coelo moverentur, hoc contingere non posset; quoniam<br />
sol est corpus simplex, ideoque uno tantum motu potest moveri. Ad haec<br />
ita respondetur, primum mobile secundum illos viginti quatuor horarum<br />
spatio ad idem punctum pertingit, a quo moveri caeperat; &amp; absolutis<br />
viginti quatuor horis, in eodem loco &amp; puncto consistit. Sol, si adhuc<br />
celerius moveretur, ita ut viginti quatuor horis absolveret<br />
trecentesimam sexagesimam partem circuli, ultra totum circulum, motus<br />
ejus unus quidem foret, sed duplex appareret. Nam quia singulis diebus</p>

<p>\[309\]</p>

<p>trecentesimam sexagesimam partem absolveret supra totum circuitum, annuo<br />
spati totum compleret circuitum. Pari ratione nunc, quum sol singulis<br />
viginti quatuor horis tardius moveatur, &amp; ut trecentesima sexagesima<br />
circuli pars singulis vicibus desit, quam non permeaverit, non est<br />
duplex sed unus tantum motus. Annuo enim spatio complet totum circuitum,<br />
omittendo singulis diebus trecentesimam sexagesimam partem. Variatio<br />
autem dierum &amp; noctium ita oritur: sol viginti quatuor horis non tantum<br />
non redit ad idem punctum, sed ne ad eundem numero circulum. Ita enim ab<br />
hoc circulo, quem hodie descripsit, recedit: ut cras vel propius ad<br />
aequinoctialem accedat, vel remotus ab ea recedat versus polos Arcticum<br />
vel Antarcticum. Atque idem de reliquis motibus sentiendum est. Sic ergo<br />
solutae sunt rationes, quibus illi nituntur; pergamus nos porro in<br />
nostris probationibus. Tenuissimum corpus non potest ex natura sua<br />
moveri circulariter, quia plane ineptum est ad hunc motum, ut ex aere<br />
cognosci</p>

<p>\[310\]</p>

<p>potest. Tum nec secum potest rapere corpora solidiora, est enim tale, ut<br />
illis cedat. Neque illa ei infixa esse possunt, &amp; ad ejus motum moveri.<br />
Coelum autem esse tenuissimum &amp; fluidissimum demonstravimus sectione<br />
priori. Praeterea cometas apparuisse in ipso coelo certissima docent<br />
Mathematicorum observationes. Vapores ergo eo ascenderunt. Ascendere non<br />
potuissent, si essentia coeli fuisset dura &amp; impervia. Cometa hi in<br />
coelo quoque motu proprio moti sunt. Si enim motu orbis alicujus planeta<br />
fuissent rapti, cur ductorem suum non perpetuo essent comitati, sed eum<br />
nonnunquam longo intervallo post se reliquissent, nonnunquam ab eo<br />
relicti fuissent? Ex quibus ap paret coelum comestis locum dedisse,<br />
neque illos potuisse secum apere, quomodo ergo potest secum rapere<br />
planetas. Aut quomodo hi ad motum ejus moveri possent, si cometa libere<br />
in coelo spatiantur? Neque contra nos quicquam faciunt tropicae. S.<br />
Scripturae locutiones, quando coelum dicitur claudi, aperiri, indi,<br />
expandi, extendi. Hae enim quum</p>

<p>\[311\]</p>

<p>de media aeris regione, in qua nubes, ut plurimum dicantur, uti patet ex<br />
contextu, non possunt quoque proprie accipi. Quod autem Paulus dicatur<br />
raptus in tertium coelum, id de diversis coeli regionibus intelligendum<br />
est, non de diversis coelorum essentiis. Ita primum coelum est aer hic<br />
usque ad lunam alterum coelum stellatum, tertium. Empyreum, quod qualem<br />
&amp; quam habeat essentiam, nos latet.</p>

<p>## Sectio 3. De intelligentiis motricibus.</p>

<p>Haec de stellarum motu, quas ab intelligentiis moveri censent plerique<br />
Philosophi. At satis, me judice, inepte. Ego quaero ab iis, an non Deus<br />
facere potuerit talia corpora, quae ex natura sua circulariter<br />
moveantur, nec recto motu possint moveri; sicut fecit, quae motu recto<br />
moveri possunt, &amp; circulari nequeunt. Posse quis Christianus non</p>

<p>\[312\]</p>

<p>concederet? Unde ergo hi acuti Philosophi narunt quod stellas non<br />
fecerit tales, sed motrices intelligentias iis addiderit? Quicquid<br />
movetur, aiunt, ab aliquo movetur. Ergo &amp; stellae ab intelligentiis. Non<br />
enim a forma naturali; quia ex quo loco abeunt, ad eum motu circulari<br />
quoque redeunt. At forma, quae est caussa, ut aliquid exeat ex suo loco,<br />
non potest esse caussa, ut ad eundem redeat. Caeterum an quicquid<br />
movetur, ab alio moveatur, supra disputatum est. De altero vero, an<br />
natura possit esse caussa, ut res redeat ad idem, unde ab eadem natura<br />
movebatur: haec distinctio consideranda est, fieri posse in motu<br />
circulari, fieri non posse in motu recto. Id quod non videtur prolixiore<br />
explicatione indigere. Praeterea intelligentiae illae dicuntur condita<br />
ad movendum stellas. Sunt ergo propter stellas. Stella autem propter<br />
hominem. Quare homo est finis &amp; stellarum &amp; motus, &amp; angelorum<br />
moventium. At omnis finis finito est praestantior &amp; nobilior. Homo<br />
igitur hisce angelis foret ens perfectius, &amp; preastantius,</p>

<p>\[313\]</p>

<p>si hi forent stellarum motores, id quod pugnat cum natura hominis &amp;<br />
angelum.</p>

<p>Non addam plura. Puto enim discussa esse, quae de celo moventur alicujus<br />
momenti. Nam Peripateticorum de coelo quaestiones tam frivola sunt, ut<br />
earum discussio nauseam moveat. Eas ergo illis relinquamus, &amp; ad alia<br />
nos accingamus.</p>

<p># EXERCITATIO DECIMASEPTIMA.</p>

<p>## Sectio 1. De elementis.</p>

<p>Haec de caelo, superest, ut quae nostra de elementis sit sententia,<br />
exponamus. Id autem ea brevitate, quam res postulat, ea perspicuitate,<br />
qua tam arduam decet disputationem. Elementa dicuntur, ex quibus corpora<br />
mixta constant, &amp; in qua tandem resolvantur, Ea numerari solent quatuor,<br />
Terra, aqua,</p>

<p>\[314\]</p>

<p>ignis aer. Quamvis reperiantur quoque qui nulla omnino agnoscunt. Sed &amp;<br />
hi &amp; illi ab ipsa experientia manifeste refutantur. Mixta enim, quae<br />
intereunt, in terram &amp; aquam resolvi experimur. Ita pomum si putrefiat,<br />
ita caro, ita qualibet herbae per corruptionem in illas desinunt. Quare<br />
ex iis constabant. Quia alias transmutatione in illa corpora mutarentur,<br />
quae in iis non erant. Sed nos mutationes hujusmodi substantiales<br />
corporum in se invicem haud agnoscimus. Atque hinc evidenter erroris<br />
convincuntur, qui quatuor ponunt. Nullum enim est mixtum, quod in ignem<br />
aut aerem resolvitur; sed quicquid interit, in terram &amp; aquam tantum<br />
corrumpitur. Illa ergo alia duo, si in mixto inerant, ubi manent? Neque<br />
enim asseri potest, quod substantialiter in terram &amp; aquam<br />
transmutentur, aut quod essentiam in mixto non habuerint, sed eam per<br />
mixtionem amiserint. Nos suo diximus loco, quid de his transmutationibus<br />
foret statuendum. Videmus quidem ex pomo putrefacto</p>

<p>\[315\]</p>

<p>exhalare vapores, sicut &amp; ex aliis ejusmodi mixtis corruptis: sed eos<br />
aerem vocare crassus est in Physicis error. Elicitur ex silice scintilla<br />
quadam: sed illa non erat in ipso silice. Verum motu corporum crassorum<br />
producitur calor, calore lumen. Pinguis ergo vapor percussione aut e<br />
silice, aut e chalybe expulsus vi caloris flammam concipit: sicut latius<br />
dicemus postea. Nunc videamus quibus argumentis quaternarius:<br />
elementorum numerus defendi soleat. Ea desumuntur a motibus, a<br />
qualitatibus primis &amp; earum combinationibus, a temperamentis. Desumuntur<br />
quoque a quatuor anni temporibus, &amp; quatuor aetatibus: sed illa plane<br />
ridicula. A motu hoc: Quum unumquodque simplex corpus habeat proprium<br />
motum, non potest hic esse in mixtis, nisi simplex infit quoque corpus,<br />
cujus est. Sed hoc nihil pro illis facit; qui ignem &amp; aera sursum<br />
moveris asserunt. Nullum enim est mixtum, quod natura sursum fertur. Nec<br />
fumus</p>

<p>\[316\]</p>

<p>pro exemplo nobis opponi potest. Quia &amp; hic mixtum corpus non sit, &amp;<br />
illum vi caloris moveri ostenderimus supra. Quum ergo aquae, terrae,<br />
aeris &amp; omnium mixtorum unus tantum sit motus naturalis per rectam<br />
lineam ad centrum, non potest hinc quaternarius elementorum numerus<br />
probari. Sic neque ex primis qualitatibus, &amp; earum combinationibus. Nam<br />
qui qualitates has in mixtis vident, &amp; earum qualitatum subjecta in<br />
mixtis esse putant, rationem afferunt, quod h qualitates extra suum<br />
subjectum esse nequeant. Subjecta qualitatum quatuor sunt illis quatuor<br />
elementa. Ita &amp; in terra ponunt frigus &amp; siccitatem, &amp; in aqua frigus &amp;<br />
humorem, &amp; in aere humorem &amp; calorem, &amp; in igni calorem &amp; siccitatem.<br />
Atque hoc fundamento nititur argumentum a quatuor mixtis temperamentis<br />
desum\[p\]tum. Ideoque ad hac una datur responsio: humorem &amp;<br />
siccitatem inesse per essentiam terrae &amp; aquae, has ergo esse in mixtis,<br />
quia illae insunt. Sed calorem &amp; frigus non putamus ulli elementorum per<br />
se</p>

<p>\[317\]</p>

<p>competere: sed unumquodque ad alterutram harum qualitatum habere se<br />
indifferenter. Tum neque aer per naturam magis est calidus, quam terra<br />
aut aqua. Quo circa calor &amp; frigus in mixtis inesse possunt, quamvis<br />
ignis &amp; aer non insint. Nam frigus est in ipsa aqua &amp; terra, prius quam<br />
sunt calefacta. Calor vero in iis producitur aut a sole, aut ab alia re<br />
calefaciente. Et etiamsi aer &amp; ignis \[ess\]ent in mixtis, tamen calor<br />
non solum in illis, sed in ipsa quoque terra &amp; aqua ese deberet. Quum<br />
enim res a frigore non misceantur, sed a calore res frigidae, quae<br />
miscentur, calefieri debent, ut misceri queant. Calefacta miscentur vi<br />
caloris, quem in se habent, quatenus digeruntur ab eo. Quare nullius<br />
momenti haec sunt argumenta.</p>

<p>\[318\]</p>

<p>## Sectio 2. Ignem non esse elementum.</p>

<p>Caeterum ut manifestius evadat, ignem &amp; aera non esse elementa, de<br />
singulis in specie agendum est. Ac de igne quidem sufficeret haec. Primo<br />
enim cum aqua nullo modo misceri posset ac cedens namque aqua aut minor<br />
erit, &amp; sic evanescet, aut major, atque sic ignem extinguet. Sed quia<br />
illi ignem, nescio quem, comminiscuntur, alia eaque firmiora sunt<br />
proferenda. Axioma non minus verum, quam vulgare est: ex quibus<br />
nutrimur, ex ejusmodi constamus. Quum enim per nutritionem elementa<br />
addantur corpori nostro, necesse est ut illa similia sint iis corporis<br />
partibus, quibus adduntur. Unde alimentum non incommode definitur<br />
substantia corporis futura. Ex alimentis ergo praecipuam partem materia<br />
corporis nostri acquirimus. Nam parvuli infantes, quomodo ad tantam</p>

<p>\[319\]</p>

<p>pervenirent magnitudinem, nisi per additionem materia? Materia non<br />
additur, nisi per nutritionem, nec haberi potest, nisi ex alimentis.<br />
Quare talis est rerum animatarum materia, qualis per nutritionem<br />
additur. Quantas enim arbores oriri cernimus ex exiguo semine? Eam ergo<br />
&middot; materia copiam ex alimentis sunt adepta. Ex quibus solidissime hoc<br />
axioma comprobatur: ex quibus non nutrimur, ex iis non constamus. Imo<br />
enim, ex quo constamus, aut saltem nostrum corpus constat, per<br />
nutritionem maxima ex parte acquisitum est. Ex igni nulla res animata<br />
alitur. Potest illud inductione probari. Nos alimur herbis &amp; carne: sed<br />
quia hae quoque corpora mixta, videndum est, unde hae nutrita sunt.<br />
Quare tandem eo deveniendum carnem ali ex aqua tanquam potu, &amp; ex herbis<br />
tanquam cibo.</p>

<p>Nam caro bovina, qua nos vescimur, ex herbis est nutrita. Herbae vero<br />
tantum ex terra &amp; aqua nutriuntur. Id rusticis satis notum: Et hinc<br />
videtur quoque probari</p>

<p>\[320\]</p>

<p>ex quo aliquid nutritur, id a calore nativo prius debet concoqui, Est<br />
enim concoctio actio praecedens nutritionem, praeparans alimentum, ut<br />
simile fiat partibus, quibus addetur. Ignis a nativo plantarum calore<br />
nequit concoqui. Est enim multo majore calore calens, quam nativus<br />
calor. Quare ab eo nequit subigi &amp; assimulari. Quicquid enim patitur, a<br />
potiori patitur. Nec satis est, si dicas, plantas foveri calore. Non<br />
enim calor est ignis, si hic sit substantia: neque foveri idem, quod<br />
nutriri. Quodsi jam ignis non sit in perfectis hisce mixtis, multo minus<br />
erit in imperfectioribus. Neque putandum est, si ignis in animatis non<br />
daretur, calorem non diutius servari posse in subjectis, quibus non est<br />
naturalis. In metallis enim, ubi non est necesse calorem diu persistere,<br />
conservatur, quamdiu sunt in cavernis a calore cavernarum. At in rebus<br />
animatis, quarum actiones exerceri nequeunt absque calido, data est<br />
anima qua in iis perpetua sit caloris fons. Sed premam eos adhuc in<br />
majores angustias. Ignis si sit elementum,</p>

<p>\[321\]</p>

<p>locum quoque habere debet, ex quo venire possit eo, ubi fit mixtio. Et<br />
quum ignis hic nostras ex illorum mente non ingrediatur mixtionem, ubi<br />
quaeso erit hic ignis elementaris? sub sphaera Lunae, aiunt. Cur ergo<br />
non efficit stellarum refractionem? Est enim diversum ab aere Diaphanum.<br />
Tum si sit supra aera sub luna, nullam potest ingredi mixtionem multo<br />
minus esse elementum. Neque enim terra &amp; aqua eo possunt ascendere, ut<br />
misceantur; neque ille huc descendere. Si descenderet, aut naturaliter,<br />
aut violente. At naturaliter descendere nequit, quia est levissimus<br />
secundum Peripateticos: &amp; secundum eos omne leve naturaliter tendit<br />
sursum. Neque corporum simplicium, qualis illis est ignis, plures sunt<br />
notus naturales, quam unus. Aut, si mecum statuas ignem illum debere<br />
esse gravem, non tamen tanta ejus potest esse gravitas, ut ei cedat aer.<br />
Neque violente potest moveri. A quo enim moveretur. Aut ab inferioribus,<br />
aut a superioribus. Inferiora qua vi ignem traherent? Aut per quos</p>

<p>\[322\]</p>

<p>nuncios significarent illi fieri mixtionem, ut deberet descendere? Aut<br />
cur potius partem moverent quam totum? Aut cur hanc partem potius quam<br />
illam? Aut cur potius tunc, quando fit mixtio, quam alias? Aut quomodo<br />
tam subito ignis posset per tantum spatium descendere? Eadem quoque<br />
quaeri possunt, si a superioribus ipsum huc pelli dicas. Et praeterea<br />
adhuc a quo, &amp; quo motu? Nec responderi potest fieri hoc, quia ita<br />
postulat ordo universi. Quaeram enim nihilominus, a quo moveatur? scio<br />
quid responsuri sint: nempe ignem sic ex aere fieri, qui misceatur.<br />
Neque propterea minuitur aer. Magna enim pars ignis superioris quotidie<br />
in aerem transmutatur. Neque minuitur globus ille igneus, quia hic<br />
noster ignis ad apsum ascendit rursus. Sed has transmutationes in<br />
superioribus refutavimus. Tum quaererem a quo aer hic apud nos in ignem<br />
mutaretur? Non a calore &amp; alio igni. Nam qua vi aut aer; aut terra, aut<br />
aqua, igneam substantiam efficerent? Hic ergo ignis unde hic? Atque ita<br />
tandem eo</p>

<p>\[323\]</p>

<p>deveniendum est, ut eum a suo loco huc venisse asseras. Nec sequitur<br />
ignem esse debere sub luna, quia cometa in suprema aeris regione<br />
accenduntur. Possunt enim accendi a sole, quem nos actu calidum<br />
statuimus. Ut ita accensio fieri possit, etiamsi radii solis non sunt<br />
refracti. Quum vero nihil sit frequentius in Peripateticorum<br />
responsionibus, quam distinctio illa inter purum &amp; condensatum,<br />
consideremus quoque modum quo purus hic possit condensari. Eum<br />
subtilissime declarat omnium Philosophorum subtilissimus Scaliger<br />
exercit. 9. pag. 40. Duplici de caussa comburit ignis, idque per<br />
accidens: Una est alieni solidi adjunctio. Altera est, ubi ipse purus<br />
condensari posse conceditur. Utriusque tamen una ratio: videlicet<br />
partium propinquitas: quarum coactione in minore spatio substantia<br />
major: ac propterea major vis. Quamobrem non comburit rarefactus, sicuti<br />
ne lucet quidem. Quod vero ita sit, familiari quotidianoque exemplo<br />
manifestum est. Qui fumus ascendit is in se</p>

<p>\[324\]</p>

<p>ignis habet plurimum. Non enim ascendit propter aquam: tanto minus<br />
propter terram ipsam. Sed neque ab aere fiet motus is: in aere enim est.<br />
Quem igitur quaeret locum? Eum profecto qui supra aerem levissima<br />
debetur materia. Quem fumum, sive vaporem, sive exhalationem: quando<br />
neque vim habeat ad comburendum, neque luce ulla fulgeat: pro verissimo<br />
accipies vel teste vel judice sententia sapientum. Si fumum non<br />
admittis, aliud exemplum praesto est. Quae in verubus assantur, ab eo,<br />
quem videmus, igni non tanguntur: sed ab eo tanguntur, quem non videmus:<br />
adeo vero tanguntur, ut etiam crementur tandem, &amp;c.</p>

<p>Ad haec nos ita paucis. Partes propinquiores fieri nequeunt, nisi aut<br />
una penetret aliam, aut antea fuerint dissitae. Illud per se absurdum.<br />
Si hoc amplecteris, alterutrum eligendum est: aut inter partes<br />
interjectum fuit spatium inane, aut repletum aere. Inane spatium non<br />
admittis qui Peripateticus es. Aerem ergo inter partes interjectum esse<br />
fatendum est: quia</p>

<p>\[325\]</p>

<p>aliud corpus, quod non est fluidum, illi officio non est aptum. Erit<br />
ergo ignis in propria regione maxime combustilis, maxime lucens, quia<br />
maxime condensatus. Non enim partes esse possunt dissita, ubi non est<br />
aer, qui inter illas possit esse interjectus. Aer quomodo in globo igneo<br />
esse possit, cujus locus supra locum aeris. Qua vi eo foret attractus?<br />
Sed neque ignis in corpore combustilis est condensatus. Si enim existat<br />
in ipso corpore, danda est penetratio corporum. Si vero tantum in<br />
corporis, poris, non potest esse condensatus, quia partes corporis<br />
interjectae sunt inter partes ignis. Tum nec fumus ascendit ob ignem in<br />
ipso existentem. Cur enim hi non eveheret fumum altius, quam ad mediam<br />
aeris regionem, si eo usque ipsum moveret: sed ubi valediceret socio<br />
suo, solus iret ad patriam suam? Nec ignis es quo assatur caro in<br />
verubus, sed calor ejus, quem si dicas ignem, multum abuteris<br />
Peripateticorum patientia.</p>

<p>\[326\]</p>

<p>## Sectio 3. Ignem esse accidens.</p>

<p>Efficacissimum argumentum ad ignem de elementorum solio deturbandum hoc<br />
est: ignem esse accidens. Non enim accidens potest esse elementum<br />
corporis mixti. Sed probe, distincteque hoc accipiendum est. In igni<br />
apparent haec tria: corpus combustile, lux &amp; calor. Corpus combustile<br />
est substantia, non accidens. Sed hoc ignis dici non potest, etiamsi<br />
accendatur: manet enim, quod est. Calorem esse accidens ipsi dant<br />
Peripatetici: quemadmodum &amp; lucem, quam ab igni abesse posse disputant.<br />
Quodsi ignis est substantia, habet essentiam ab hisce distincta. Quae<br />
illa? Nos intensissimum calorem, qui concepit lucem, vocamus ignem:<br />
neque aliud quippiam inesse remur in igni, praeter haec accidentia &amp;<br />
corpus, quod comburitur. Accidentia haec sunt in corpore combustili,<br />
tanquam in subjecto. Neque putandum est flammam existere in aere, sed in<br />
vaporibus, qui sursum tendunt. Nam quemadmodum subjectum</p>

<p>\[327\]</p>

<p>ignis est humidum aliquod pingue, quod est in corpore combustili, &amp;<br />
quoque in fumo: ita ignis tam diu inhaeret fumo, donec hoc pingue sit<br />
consumtum. Neque propterea dicendum est, accidens migrare de subjecto in<br />
subjectum, quia fumus sequens aliud est numero subjectum, quam abiens.<br />
Nam flamma ascendens una cum vapore non redit ad sequentem vaporem, sed<br />
extinguitur. Redit vero ab igni cum novo vapore nova flamma. Potest hic<br />
quaeri, si flamma inhaereat fumo, quomodo continua esse possit in<br />
subjecto non continuo? Neque enim ignis potest esse in aere, qui<br />
combustionis non est capax. Responderi potest, flammam videri non<br />
interruptam ob nimium suum splendorem, qui replet poros, &amp; ob motum<br />
continuum. Sic enim &amp; radii solares in aere sunt, &amp; tamen instar ignis<br />
apparent. Interea tamen flammam quoque raram esse argumento est, quod ob<br />
vapores crassiores &amp; ipsa sit intensior. Est igitur ignis intensissimus<br />
calor, qui inflammatus est, &amp; lucem concepit. Fieri id posse testatur<br />
experientia. Sole splendente aer illuminatus est &amp; calefactus,</p>

<p>\[328\]</p>

<p>Non ab ignea quadam substantia, sed a radiis solaribus; quod calor, quod<br />
lumen per vitrum concavum ita possint congregari, ut sint instar ignis &amp;<br />
videnti &amp; tangenti. Quare ignem esse accidens inde potest deprehendi,<br />
quod nunquam per se subsistat, sed aliis inhaereat: nunquam per se<br />
moveatur, sed semper admotum sui subjecti: nullam obtineat propriam<br />
quantitatem, aut figuram, sed eam, quae est subjecti. Idem duobus aliis<br />
probari potest argumentis. Unum est: vi accidentis non posse produci<br />
substantiam. Id quod antea discussum est. Vi solius caloris producitur<br />
ignis. Ita enim &amp; a calore solis, &amp; a calore motu solidorum corporum<br />
excitato stupa accenditur: Alterum, corpus non posse penetrare corpus:<br />
ignem vero esse in corporibus aliis. Ita est in ligno, lana, cespitibus,<br />
ac ferro accensis &amp; candentibus. Nec dici potest ignem existere non in<br />
ipsa horum substantia, sed ejus poris. Sunt enim haec corpora intus &amp; in<br />
sese tota, etiamsi in minimas fricentur partes, ignea, quod testantur &amp;<br />
visus &amp; tactus.</p>

<p>\[329\]</p>

<p>## Sectio 4. Aera non esse elementum.</p>

<p>Ex hisce obiter quoque constat, &amp; aerem e censu elementorum eximendum<br />
esse: quod adhuc amplius suaderi potest. Aer misceri nequit cum terra &amp;t<br />
aqua. Quum enim sit corpus tam tenue &amp; fluidum, non potest unum fieri<br />
cum corporibus crassis terra &amp; aqua. Nam ex superioribus istis abunde<br />
constat: aerem non posse alterari secundum qualitates, quas vocant,<br />
secundas. Alterari deberet, si cum terra &amp; aqua unum continuum fieri<br />
posset. Sed nunc aer ubicunque est, ibi poros efficit, in quibus est.<br />
Nam, quamvis aera non statuamus elementum, tamen illum in mixtis esse<br />
damus. Imo non tantum in mixtis, sed in ipsa quoque aqua: sicut antea<br />
diximus. Inde fit, quod unum corpus mixtu fit altero levius, quia est<br />
rarius &amp; porosius: quia pori aere sunt repleti. Hinc fit, quod lignum<br />
aquae injectum natet.</p>

<p>\[330\]</p>

<p>Quodsi tamdiu nataverit, donec pori hi sunt repleti aqua, tandem<br />
mergitur. Cur igitur aer non est elementum, si sit in mixtis? Quia<br />
quum in poris mixtorum tantum sit, pori autem hi non sint mixti<br />
partes, sed spatia inter partes, non constituit aer mixtum. Ita carnis<br />
pars non est aer, quia existit in poris carnis. Huic argumento &amp; aliud<br />
potest addi: nos nutriri non posse ex aere, quare non ex eo constare.<br />
Nutrire non potest aer, qui pars fieri nequit ullius corporis crassi &amp;<br />
densi, quale omne mixtum. Non enim aer suas potest deponere qualitates<br />
secundas, &amp; assumere alias. Hic tamen duo occurrunt consideranda. Si<br />
aere non nutriamur, cur eum attrahamus, &amp; ne per horam sine respiratione<br />
vivere possimus? Cur planta melius crescant in aere bene temperato, quam<br />
in alio? Respondetur, aerem non inspirari, ut eo nutriamur, sed ut suo<br />
frigore temperet calorem cordis, quod alias facile suffocaretur; &amp; ut<br />
fuligines &amp; vapores excrementitii \[sic!\] cum eo expirato una<br />
eiiciantur: propterea novum debere inspirari, quia qui parum</p>

<p>\[331\]</p>

<p>fuit retentus, statim calore cordis calefactus est. Et quo quaeso modo<br />
ex aere inspirato nutriretur animal, quum nec in stomachum ille veniat,<br />
ut concoqui possit, &amp; tanta copia exspiretur, quanta inspirabatur? Quod<br />
vero per venenatum aerem haustum morbi contrahantur, id contingit, vel<br />
quatenus vapores venenati in aere existentes una attrahuntur, vel<br />
quatenus aer pravas suas, quas contraxit, qualitates intus corpori<br />
nostro imprimit, quando inspiratus est. Atque eandem ob caussam planta<br />
melius vigent temperato aeri exposita, non quia aere nutriantur, sed<br />
quia vapores pravi illas contingunt, vel aer intemperatas qualitates<br />
communicat plantis.</p>

<p>\[332\]</p>

<p>## Sectio 5. De aeris affectionibus.</p>

<p>Hac data de aere occasione non possum praeterire silentio, quod de ejus<br />
qualitatibus tradunt Peripatetici. Aiunt primo: aerem natura sua sursum<br />
tendere. Hoc nego. Si omnis aer natura sua sursum tenderet, nullus hic<br />
apud nos maneret. Nullum enim foret principium externum, quod resisteret<br />
motui naturali. Deinde Peripateticus aer dicitur hic esse in suo loco.<br />
Non ergo ad eum movetur: quia nihil appetit, quod habet. Nec audiendum<br />
est, quod dicitur, omne leve tendit sursum. Nam &amp; nos aera negamus esse<br />
levem.</p>

<p>Aiunt quoque aerem ese humidissimum: quod &amp; nos negamus. Non enim<br />
humidum est, quod exsiccat. Aerem res multas exsiccare probat<br />
experientia. Neque dici potest exsiccare per calorem: eadem enim res<br />
potest exsiccari &amp; ab aere calido &amp; frigido. At illi objiciunt ipsam</p>

<p>\[333\]</p>

<p>aliquando quoque humectare. Verum hoc tribui potest vaporibus, qui sunt<br />
in aere: Quamvis ergo vix audeam asseverare aera esse siccum: sed potius<br />
utriusque qualitatis expertem. Objiciunt nobis quoque humidi<br />
definitionem. Humidum est quod difficile suis terminis, alienis facile<br />
terminatur: item, quod facile diffluit.</p>

<p>Verum hae non sunt humidi definitiones, sed fluidi, cui non opponitur<br />
siccum, sed stabile. Aera fluidissimum esse non negamus. Aiunt porro,<br />
aera naturaliter esse calidum. Sed &amp; hoc quoque negamus. Negationis<br />
ratio: quod aeque facile unum recipit, ac alterum, &amp; unum non est magis<br />
naturale, quam alterum. Aerem aeque facile recipere &amp; calorem &amp; frigus<br />
testatur quotidiana experientia. Nec ratio pro illis allata alicujus est<br />
ponderis: aerem a calore generari, confundunt enim vapores cum ipso<br />
aere, sicut alibi passim. Denique mediam aeris regionem admodum frigidam<br />
faciunt. Id si verum foret, quomodo herbae ac arbores virerent in<br />
altissimorum montium cacuminibus, &amp; non potius frigore</p>

<p>\[334\]</p>

<p>illo extinguerentur? Quomodo nubes in isto loco tamdiu circum<br />
moverentur, &amp; non statim vi frigoris in aquam resolverentur. Possem<br />
plura afferre contra has Peripateticas aeris qualitates, nisi haec<br />
sufficiente veritatis studioso arbitrarer.</p>

<p>## Sectio 6. Globum terrestrem non moveri.</p>

<p>Quoniam de elementis hic agimus, tractanda est quorundam Astronomorum<br />
opinio de motu globi terrestris. Illi magis novitatis quam veritatis<br />
avidi, ut tanto minore cum negotio motus, quos caelestes vocamus,<br />
indagare possint, globum terrenum, prout ex terra &amp; aqua constat,<br />
circulariter moveri censent. Neque propterea aedificia ruitura putant,<br />
sed illa una moveri circulariter. Ad locos vero S. scripturae<br />
respondent, eam de hoc motu loqui, non prout in se est, sed prout a<br />
nobis concipitur. Ego tamen non auderem huic responsioni acquiescere.<br />
Illi pro</p>

<p>\[335\]</p>

<p>sua sententia non afferunt demonstrationes, sed eas tantum enervare<br />
nituntur, quae pro nobis militant. Et ego quidem magna ex parte<br />
enervatas esse reor, quae hactenus allatae sunt. Afferam tamen tres,<br />
quae maximi sunt momenti. Unius corporis unus tantum est motus<br />
naturalis. Quum enim omne naturale sit necessarium, ideoque semper agat<br />
quantum potest, res duobus motibus diversis posset moveri simul, si duo<br />
motus ei forent naturales. Illud plane contingere nequit.</p>

<p>At terrae &amp; aquae motus naturalis est in recta linea ad centrum. Non<br />
igitur circularis. Nec responderi potest esse hunc partium motum, at non<br />
totius. Si enim partes moventur deorsum, &amp; totum eo moveri potest motu.<br />
Deinde si daretur hic motus, anima illum sentiret. Nec satis est si<br />
dicas corpus nostrum, una moveri: anima enim nihilo minus motum<br />
sentiret, sicut alios quoslibet sentit, quum ei unus motus non sit magis<br />
naturalis, quam alius. Tertio, lapis recta linea in altum projectus non<br />
posset,</p>

<p>\[336\]</p>

<p>deorsum cadere in: eundem locum, unde motus erat, si terra moveretur.<br />
Nec responsio illa satisfacit: Lapidem illum una moveri circulariter.<br />
Non enim potest duobus diversis mot\[i\]bus simul moveri. Tum, etiamsi<br />
daremus, ipsum inter cadendum circulariter quoque motum esse tamen dum<br />
adhuc tendebat sursum, moveri non poterat naturaliter, quia violente<br />
movebatur a projiciente? Interea tamen terra movebatur, si verum sit<br />
ipsam circulariter circum torqueri.</p>

<p># EXERCITATIO DECIMAOCTAVA. DE ANIMA</p>

<p>## Sectio 1. De ortu animae.</p>

<p>Hactenus egimus de substantia corporea. De spirituali nihil agere<br />
constituemus, sed aliorum</p>

<p>\[337\]</p>

<p>ingeniis quoque aliquid inquirendum relinquere. Verum ne ideo hac<br />
nescire videremur, in quorum scrutatione praecipue laboravimus, paucis<br />
difficillimas quaestiones attingere voluimus. Atque inter eas<br />
principatum obtinet celebris illa controversia quo producantur animae a<br />
Deone vel a parentibus? Neutri parti defuerunt excellentes patroni. In<br />
eo tamen consentierunt omnes, tanta &amp; pro haec &amp; pro illa parte militare<br />
argumenta, ut ea aut omnino non possint, aut saltem cum maxima<br />
difficultate enodari. Ego si dicam, quod sentiam, veritatem non solum<br />
hujus quaestioni, sed earum omnium, quae de anima moventur, abstrusam<br />
esse fateor: at non propter soliditatem utriusque partis argumentorum:<br />
verum quia vix ulla certa aut hinc aut illinc sit allata ratio. Neque<br />
enim ego adhuc eos feci in Philosophia progressus, ut intelligam esse<br />
apodicticas quas Peripatetici afferunt demonstrationes. Scio tamen, quod<br />
illi in iis mire sibi placeant: sed non est novum porcos luto delectari.<br />
Erigamus nos ingenia nostra &amp; rationes,</p>

<p>\[338\]</p>

<p>quae hactenus de ortu animae pro utraque parte allatae sunt,<br />
consideremus: deinde nostras in medium proferamus. Pro animarum<br />
creatione pugnant haec argumenta. Non potest traduci a parentibus in<br />
filios. Aut enim tota traduceretur aut pars ejus. Tota si traduceretur,<br />
tota in parentibus fuisset. Plures ergo in homine darentur, quam una<br />
anima. Pars si traduceretur, divisibilis foret, &amp; illa altera, quae non<br />
traduceretur, sed traducta adderetur, pars unde? Sed animam esse<br />
indivisibilem nemo Christianus negat. Propterea nec iis verbis commode<br />
haec quaestio proponitur: an anima fit ex traduce ? Huic argumento<br />
respondebamus nos, quum adhuc contrariam sententiam arcte teneremus:<br />
posse animam a parentibus produci, etiamsi non traducatur.</p>

<p>Non potest anima fieri ex semine corporeo, sic enim &amp; ipsa corporea<br />
foret. Nec ornata foret tot nobilibus potentiis, nec eas exerceret<br />
operationes, si ex elementis orta foret. Quin &amp; dividi posset,</p>

<p>\[339\]</p>

<p>&amp; spiritus non esset, si ex hoc originem suam traxisset. Quo enim modo<br />
spiritus ex corpore? Sed nec ex semine quodam spirituali generari<br />
potest. Quodnam enim hoc foret, quale, &amp; unde? Aut enim pars animae<br />
parentis, aut excrementum ejus. Partes non habet, quia indivisibile est.<br />
Nec excrementa habet, quia non nutritur. Si nutriretur anima, quo<br />
alimento? Quomodo illud adderetur animae? Qua vi concoqueretur? Non enim<br />
ex corpore ali potest, quia non est corpus. Nec ad occultum quoddam<br />
semen est confugiendum. Nam qua ratione anima hoc efficeret? Et quare<br />
non aeque aliam produxisset animam, quandoquidem semen hoc ex nihilo<br />
fieri debuisset? Et quomodo ex hoc semine postea fieret anima. Si per<br />
nutritionem, habet partes. Si per mutationem, &amp; ipsa quoque est<br />
mutabilis. Huic &amp; nos respondere solebamus: animam a parentibus e nihilo<br />
produci, accedente singulari Dei concursu, quo ille animam variis donis<br />
ornaret, &amp; indifferentem parentum generandi potentiam ad hoc individuum<br />
determinaret.</p>

<p>\[340\]</p>

<p>Sed nec anima quadragesimo produceretur die, si non a Deo crearetur, sed<br />
ante eum. A quo enim tunc produceretur. Neque enim anima patris semini<br />
adest amplius, neque anima matris sola producit animam faetus: &amp; vis<br />
figuratrix dat quidem membris figuram, sed non animam. Tum nec singulis<br />
momentis, quibus semen emittitur, anima generatur. Ubi enim maneret<br />
anima corrupto semine? Neque enim superstes maneret, quum nullum ejus<br />
foret corpus. Nisi quis putet in ultimo die ex hoc semine ipsi corpus<br />
esse figurandum. Quodsi vero anima statim ab initio insit faetui, otiosa<br />
in eo erit, quia non omnes suas adhuc potest exercere operationes.<br />
Huic argumento respondebamus, animam in ipso momento, quo fit<br />
conceptio, a parentibus produci. Neque tamen animam produci quoties<br />
semen emittitur, sed quoties fit conceptio. Nam sicut non concipit<br />
mater, si semen non omnes debitas habeat, qua\[li\]tates: ita nec anima<br />
in eo produci potest, si per illas qualitates non sit aptum ad<br />
recipiendam animam. Neque tamen anima</p>

<p>\[341\]</p>

<p>est otiosa in semine, sed agit per illas potentias, quarum organa insunt<br />
semini. Neque propterea reliquae potentiae frustra semini insunt: sed<br />
inesse debent, ut organa talia efficiantur, qua istis facultatibus<br />
conveniant. Quodsi hinc concludant animam rationalem semini non inesse,<br />
quia ejus potentia non possunt agere, concludant quoque animam puerorum<br />
carere facultate generatrice, quia nondum possunt generare.</p>

<p>Haec ad Philosophica argumenta possunt responderi. Consideremus nunc<br />
quoque locos scripturae. Zach. 12. Dictum Iehovae, &quot;qui extendit coelos,<br />
fundat terram, &amp; format spiritum hominis in medio ejus&quot;. Eccles. 12.<br />
&quot;Redeunte pulvere&quot; (id est, corpore) &quot;in terram, quemadmodum fuerat<br />
spiritu autem ad Deum, qui dederat illum&quot;. Responderi potest utrumque<br />
hunc locum intelligendum de prima rerum creatione. Non enim Deus jam<br />
extendit coelos, &amp; fundat terram, sed in initio hoc fecit. Pari ratione<br />
neque jam format spiritum hominis in eo, sed in initio formavit. Quod<br />
inde confirmatur: quia Propheta non ibi</p>

<p>\[342\]</p>

<p>narrat, quid jam agat Deus, sed verbo suo conciliat authoritatem ab<br />
omnipotentia divina, recensens quid ille fecerat. Et eodem modo alter<br />
ille locus interpretandus est. Sicut enim nostrum corpus non est ex<br />
pulvere desumtum, sed Adami: ita neque nobis spiritum dedit Deus, sed<br />
Adamo. Locum Psalm. 33. &quot;Formator pariter cordis eorum&quot;, non esse de<br />
anima sed de cogitationibus intelligendum probat contextus.</p>

<p>Dicitur enim, quod Deus ex coelo prospiciat habitatores terrae, deinde<br />
additur, quod sit formator pariter cordis eorum, animadvertens ad omnia<br />
opera eorum. Ad. locum Ies. 57. &quot;Spiritus a conspectu meo obruetur, &amp;<br />
anima, quas ego feci&quot;, potest responderi, per animam intelligi<br />
synecdochice totum hominem, alias fore tautologiam: quippe quum nudae<br />
animae sint quoque spiritus. Quodsi hic totus homo intelligatur, de<br />
prima creatione hoc accipiendum esse manifestissimum est. Sed maximi<br />
ponderis est locus ille ad Hebr. 12. &quot;Carnis quidem nostrae partes</p>

<p>\[343\]</p>

<p>habuimus castigatores, &amp; reveriti sumus eos&quot;; an non multo magis<br />
subjiciemur patri spirituum, &amp; vivemus? Responderi tamen potest, non<br />
significari hic per carnem corpus, nec per spiritus animas, quum alias<br />
sine dubio dictum fuisset spiitus nostri, sicut dicitur, carnis nostrae.</p>

<p>Quod ipsum ex praecedentibus videtur confirmari. Ostendit enim Paulus<br />
filios Dei castigari: qui vero non castigantur, nonesse filios Dei, sed<br />
improbos: &amp; ad rei confirmationem profert, quod citavimus. Quodsi per<br />
illa anima significaretur, Apostolus sibi ipsi contradiceret. Quippe<br />
impii, qui non castigarentur, forent aeque filii Dei, ac fideles, qui<br />
castigarentur: nempe quibus animam daret Deus.</p>

<p>Has olim ad locos SS. scripturae dabamus responsiones: quae an solida<br />
sint merito potest dubitari. Consideremus nunc porro argumenta, quae<br />
afferuntur pro animarum generatione. Anima quadragesimo die non creatur,<br />
quia ante cum non inest semini.</p>

<p>\[344\]</p>

<p>Figuratur enim semen, augetur, nutritur. At hae actiones ab anima<br />
proveniunt. Non enim est putandum vim \[&pi;&lambda;&alpha;&sigma;&tau;&iota;&kappa;ή\] semini inesse<br />
quandam, quae figuret illud. Semen namque, quod est res bruta &amp;<br />
corporea, haud ea pollet potestate, ut talem sibi comparet figuram, ut<br />
tot membra efformet, ac non plura, talia, &amp; non alia. Quare tota haec<br />
actio provenit ab anima quae intus sibi parat. Quumque una tantum sit in<br />
homine anima, quae vegetet, sentiat, &amp; rationetur, rationalem animam<br />
homini inesse est necesse. Si enim foret alia, ubi illa maneret alia,<br />
infusa rationali? Quo fugeret? A quo interficeretur? Verum ex hoc<br />
argumento nondum infertur animas generari, sed hoc tantum: inesse eas<br />
semini statim a conceptione. Id quod nos hisce moti rationibus<br />
asserimus: nempe animas a Deo creari in ipso momento, quo fit conceptio,<br />
&amp; corporibus infundi. Perfectissimi viventis perfectissima sunt<br />
operationes vitales. Homo autem perfectissimum est vivens, quia habet<br />
perfectissimam animam, per quam vivat: Quare si reliqua</p>

<p>\[345\]</p>

<p>animalia ea pollent potestate, ut sua speciei producant animas, quanto<br />
magis homo, qui iis est perfectior? Praecipue quum illae animae aeque<br />
fieri debeant ex nihilo, ac rationalis. Neque majoris laboris est<br />
animae rationali producere animam rationalem, quam sentienti producere<br />
animam sentientem. Hic dandum est, si reliqua animalia producant animam,<br />
multo magis hominem. At nos negamus &amp; illa animam generare, &amp;<br />
asserimus omnem animam a Deo ex nihilo creari.</p>

<p>Quod non producit omnes partes, non producit totum. Homo si animam non<br />
producat non omnes producit partes quare nec totum hominem, quod pugnat<br />
cum omnium gentium consensu. Imo ne essentiam quidem humanam producit.<br />
Non enim forma distinguitur ab essentia hominis formati. Animam igitur<br />
si non producat, nec hominem generat. Huic argumento respondendum est,<br />
parentes nihil producere. Anima enim a Deo creatur: corpus a parentibus<br />
traducitur.</p>

<p>Interim homo vere generat hominem:</p>

<p>\[346\]</p>

<p>sed generare non est accipiendum, sicut a Peripateticis accipitur, pro<br />
efficere aliquod ens ex materia: verum prout comprehendit duas istas<br />
actiones, seminis effusionem &amp; conceptionem.</p>

<p>Praecipue urgeri solet argumentum de peccato originali. Hoc enim in<br />
corpore solo esse non potest, quum sit caecitas in intellectu, &amp;<br />
perversitas in voluntate, quorum corpus non est capax, sed sola anima.<br />
Quodsi anima a Deo creatur, &amp; haec una creabuntur ab eo, qui animam<br />
creat, &amp; Deus peccati auctor statuetur. Sed &amp; hoc solide potest<br />
refutari. Peccatum originale, quod est in anima, est privatio donorum<br />
primi status.</p>

<p>Huic peccato obnoxia creatur anima a Deo, &amp; juste, quia peccatum<br />
respectu Dei infligentis habet rationem poenae. Hanc enim labem<br />
contraxit Adamus &amp; sibi &amp; suis, inter quos haec anima erat numerata.<br />
Peccatum originale, quod in corpore, est prava organorum dispositio,</p>

<p>\[347\]</p>

<p>qua illa magis sunt idonea ad exercendas actiones pravas, quam bonas.<br />
Ita videmus qui calidioris temperamenti sunt, esse veneri deditos, qui<br />
alius, alii vitio.</p>

<p>Animae vero actiones multae dependent ab hoc temperamento. Quare bona<br />
esse nequeunt, quia per organum exercentur pravum. Neque propterea<br />
corpus agit in animam, verum sicuti, si curva sit regula, nequeam ducere<br />
rectam lineam, ut regula tamen in manum meam non agat: ita quoque per<br />
vitiosum temperamentum non exercet anima bonas operationes, ut tamen<br />
temperamentum in animam non agat. Sed anima utitur temperamento, quale<br />
invenit, malo male. Quare a Deo est privatio omnium illorum donorum<br />
Adamo in primo statu collatorum: sed proclivitas ad malum, quae est<br />
prava quaedam dispositio, est in ipso corpore, &amp; a parentibus trahitur,<br />
a quibus corpus.</p>

<p>Neque pro animae generatione quae SS. scriptura afferuntur loca alicujus<br />
sunt momenti. Gen. 1. 28. &quot;Benedixit iis</p>

<p>\[348\]</p>

<p>Deus, &amp; dixit eis, &#39;faetificate ac augescite, ac implete terram&#39;.&quot; Item<br />
Gen. 2. 2. &quot;Requievit Deus ab omni opere suo, quod fecerat&quot;. Non enim<br />
per benedictionem dedit eis Deus facultatem producendi animam, sed ipse<br />
sese obligavit ad earum productionem, quoties tempus foret faetificandi,<br />
quoties ipsi placeret hominem generari. Neque dicitur, Deum quievisse ab<br />
omni opere suo absolute, sed ab eo tantum, quod fecerat: non ab eo quod<br />
facturus erat: quandoquidem Filius &amp; Pater adhuc operantur, Ioh. 5.</p>

<p>Ita omnia discussa sunt, nondum aliquid solidi aut pro hac, aut pro illa<br />
parte allatum. Tentemus nos aliquid afferre. Quicquid fit, per actionem<br />
fit. Anima igitur, si a parentibus fiat, per aliquam parentum actionem<br />
fieri debet. Eam quoque actionem anima deprehendet. Quum enim sit<br />
spiritus intelligens, nihil facit, nisi se facere intelligat tum, quando<br />
facit. Actiones enim quas exercet continuo, iis assueta est. Sed in<br />
generatione hominis nulla observatur actio parentum, quam seminis</p>

<p>\[349\]</p>

<p>Effusio, mixtio &amp; retentio. Per eas vero anima nequit produci, quia ex<br />
nihilo fieri deberet. Deinde nec alia observantur parentum actiones,<br />
quando fit conceptio, ac quando non fit. At anima non producitur, quando<br />
non concipitur: non enim haberet corpus. Quare nec a parentibus<br />
producitur, quando fit conceptio: quia non datur distincta actio, per<br />
quam fiat. Adhaec nec semen totum simul effunditur, sed pars post<br />
partem. Quare nec simul misceri potest, sed particulatim. At anima, quae<br />
est indivisibilis, in momento debet produci, &amp; quidem in ultimo, quo<br />
totum semen foret effusum ac mixtum. At in ultimo momento non aliae<br />
observantur parentum actiones, quam in prioribus. Praeterea aut<br />
producitur ab anima Patris, aut Matris, aut utriusque. A sola anima<br />
matris eam produci absurdum est. Quo enim modo haec efficeret animam<br />
masculam? Ita &amp; ab anima solius patris produci absurdum. Produceretur<br />
enim in semine mixto. Quare anima patris in distanti animam efficeret,<br />
nec eam contingeret. Non</p>

<p>\[350\]</p>

<p>enim semen jam mixtum contingit, quia est in matrice.</p>

<p>Forte nec hoc argumentum videbitur contemnendum. Anima vegetans &amp;<br />
sentiens per mortem extinguuntur. Quum rei cujusque creatae esse sit<br />
propter ipsius operari, animae autem hae separatae nihil possunt agere, nec<br />
esse debent: Forent enim frustra, quod non admittit natura. Et quia ex<br />
nihilo fiunt, in nihilum quoque rediguntur, neque a se ipso, sed ab<br />
alio. A quo? Non a corpore: quoniam quod patitur, a potiore patitur.</p>

<p>Anima autem, corpore praestantior. Nec ab anima alia, aut ab angelo.<br />
Quae enim vel quis hic foret? A solo ergo Deo in nihilum rediguntur. At<br />
valde absurdum foret animas a Deo in nihilum redigi, si ab eodem non<br />
fierent quoque ex nihilo. Et si hae a Deo fiant quidni &amp; rationales?<br />
Denique animae, quae ex putri fiunt, verbi gratia, vermium in caseo, a<br />
quo fiunt. Non enim antea fuerunt in cafeo, quia non fuerunt in lacte,<br />
quod in vaccis fuit.</p>

<p>\[351\]</p>

<p>Ab alio ergo producta sunt. Non a calore, aut alio accidente, quia hae<br />
animae sunt substantiae. Non a sole, quia eo sunt perfectiores. Sunt<br />
enim viventes, sol non vivens. Nec producuntur ab alia anima. Quae enim<br />
foret haec, aut ubi? Relinquitur ergo a solo Deo creari eas: nisi quis<br />
ita velit ineptire, ut ab angelo vel diabolo produci censeat.</p>

<p>Quodsi hae animae a Deo creantur, cur non &amp; alia? Imo multo magis aliae,<br />
quae sunt perfectiores. Praecipue quum hoc modo plures de anima<br />
vegetante difficultates possint evitari.</p>

<p>Quum enim rami ab arboribus decisi, si plantentur, crescant, &amp; in<br />
arbores evadant, aut statuendum est duas antea in illa arbore fuisse<br />
animas, aut animam arboris fuisse divisam.</p>

<p>Sed nec sufficeret una anima, verum tot statuenda forent, quod rami<br />
possent decidi.</p>

<p>Si vero anima sit divisibilis, augeri quoque potest. Non enim toties<br />
dividi posset, in exiguo semine quum foret, ac</p>

<p>\[352\]</p>

<p>quando est in arbore. Quodsi augeatur, nutritur quoque. Quo alimento?<br />
Atque hic aqua haeret. Interim quid de anima vegetante statuendum sit<br />
adhuc mihi non c\[o\]nstat. De animae vero sentientis &amp; rationalis ortu<br />
ita esse statuendum, nempe eas a Deo creari, jam demonstratum est.</p>

<p>FINIS<br />
&nbsp;</p>
        </section>